Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół kościoła parafialnego pw. św. Stanisława - Zabytek.pl

zespół kościoła parafialnego pw. św. Stanisława


kościół XV w. Bodzentyn

Adres
Bodzentyn

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. kielecki, gm. Bodzentyn - miasto

Największy z piętnastowiecznych małopolskich kościołów, będący uproszczoną wersją krakowskich bazylik typu filarowo-przyporowego z XIV wieku.

Wyposażenie świątyni z XV-XIX wieku należy do najważniejszych tego typu zespołów w północnej Małopolsce. Składają się na nie wyjątkowe dla sztuki polskiej obiekty m.in.: późnogotycki tryptyk Zaśnięcia NMP z około 1508 roku ufundowany przez bpa Jana Konarskiego i renesansowy ołtarz główny z lat 1546-1550, wykonany dla katedry wawelskiej na zlecenie Zygmunta Starego i biskupa Samuela Maciejowskiego.

Historia

Biskupi krakowscy przez wieki niezwykle dbali o kościół parafialny w Bodzentynie, ponieważ do 1789 roku byli właścicielami miasta. Pierwszą, zapewne drewnianą świątynię zbudował biskup Jan Bodzanta tuż przed utworzeniem przy niej parafii pw. św. Ducha w roku 1355. Kolejną pw. św. Krzyża wzniósł w 1380 roku biskup Jan Radlica. W 1413 roku zniszczył ją pożar. Obecny, gotycki kościół, noszący wówczas wezwanie, Wniebowzięcia NMP ufundował w 1440 roku biskup Zbigniew Oleśnicki, w związku z przenosinami do niego z Kielc zgromadzenia kanoników. Jego budowę ukończono po roku 1454. Po 1550 roku biskup Andrzej Zebrzydowski wystawił przy nim dzwonnicę. W latach 20.-30. XVII wieku obniżono świątynię i nakryto ją nowymi sklepieniami. W 1630 roku erygowano przy niej prepozyturę. Przed 1637 roku kościół uzyskał kolejne wezwanie św. Stanisława biskupa. W latach 10.-40. XVIII wieku wymieniono część wyposażenia budowli, między innymi: około 1728 roku sprowadzono z kieleckiej kolegiaty renesansowy ołtarz, dawniej umieszczony w katedrze wawelskiej. W latach 90. XVIII wieku dzwonnicę i kościół uszkodziły pożary. W XIX wieku budynki te kilkakrotnie restaurowano (między innymi w latach 1815-1818, 1848, 1851-1853 i w latach 60.-80. XIX wieku). Pomiędzy 1818 a 1848 rokiem zbudowano obecny mur kościelny, wykorzystując przy tym materiał rozbiórkowy ze dawnego ogrodzenia i z zamku biskupiego (portal z herbem Nałęcz). W 1917 roku podczas pożaru miasta, budowle kompleksu parafialnego zostały uszkodzone. Niemalże natychmiast przystąpiono do ich odbudowy, którą ukończono do 1929 roku. W późniejszym okresie kościół i dzwonnica były kilkakrotnie remontowane i restaurowane, między innymi w latach 1936-1941, 1945-1947, 1972-1980, 1985-1986, 1990-1991, 2012. W latach 1996-2012 poddano konserwacji prawie wszystkie elementy wyposażenia świątyni.

Opis

Zespół kościoła parafialnego leży w centrum Bodzentyna, w pobliżu północno-zachodniego narożnika rynku. Jego elementy - gotycka świątynia, dzwonnica, dawny cmentarz i mur zajmują wnętrze nieregularnego wielobocznego placu. Stojący na środku tego terenu orientowany kościół jest trójnawową, filarowo-przyporową bazyliką, z czteroprzęsłowym korpusem i trójprzęsłowym, prostokątnym prezbiterium, zamkniętym wielobocznie. Do północnej ściany prezbiterium przylegają niskie, prostokątne pomieszczenia, zakrystia i dawny skarbiec. Przy drugim przęśle południowej nawy znajduje się prostokątna, niska kruchta. Bryłę świątyni opięto skarpami. Wymurowano ją z cegły w wątku polskim i w całości wytynkowano. Kościół nakrywają dachy: dwuspadowy (nad nawą główną z sygnaturką wieżową) i pulpitowy. Elewacje budowli są skromne, urozmaicone jedynie ciągiem szkarp i okien. Wejścia główne i boczne  akcentują ostrołukowe, profilowane portale z kamienia. Wnętrze świątyni nakrywają sklepienia: kolebkowe z lunetami (w nawie głównej i prezbiterium z geometryczną dekoracją sztukatorską), kolebkowo-krzyżowe (w nawach bocznych) i krzyżowo-żebrowe (w dawnej zakrystii i dawnym skarbcu - wsporniki z herbu Dębno). Wejście do zakrystii i dawnego skarbca podkreślają kamienne portale z połowy XV wieku, przy czym pierwszy jest schodkowy z laskowaniem, a drugi ostrołukowy. W kruchcie znajduje się cenna płaskorzeźbiona tablica erekcyjna z 1452 roku. Wśród elementów wyposażenia wnętrza kościoła godnymi uwagi są, m.in.: gotycka figura Marii z Dzieciątkiem z około 1420 roku, kamienna chrzcielnica z 1492 roku, obraz Chrystusa Zmartwychwstałego z początku XVI wieku, późnogotycki tryptyk Zaśnięcia NMP z około 1508 r. (wykonawcą Marcin Czarny?), renesansowy ołtarz główny- wykonany według projektu Giovanniego Ciniego przez włoskich i krakowskich artystów w latach około 1545-1550 (obraz Ukrzyżowanie, wykonawca Pietro degli Ingannati), nagrobek biskupa Franciszka Krasińskiego (zm. 1577 r., wykonany przez warsztat krakowski?), barokowa obudowa tęczy z 1. ćwierci XVIII wieku (w mandorli od strony wsch. późnogotycki krucyfiks z lat. 50-60. XV wieku., wykonanie Mistrz Krucyfiksu z Szańca?), późnobarokowe stalle i ambona z lat 30-40 XVIII wieku. Dawny cmentarz kościelny otoczony jest murem z trzema bramami, w zach. z nich wtórnie wstawiono „marmurowy” portal z około połowy XVII wieki z herbem Nałęcz (wykonanie warsztat chęciński). W północno-wschodniej jego części znajduje się bezstylowa, dwukondygnacyjna dzwonnica o rzucie kwadratu. Wymurowano ją z kamienia i cegły oraz w całości wytynkowano. Budowlę nakrywa dach namiotowy z latarnią. Jej elewacje zewnętrze są skromne.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 15.01.2015 r.

Bibliografia

  • Karta ewidencyjna. Dzwonnica przy kościele par. w Bodzentynie, oprac. O. Chojnacki, Kielce 1993, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
  • Karta ewidencyjna. Kościół parafialny p.w. św. Stanisława B.M. Bodzentyn, oprac. O. Chojnacki, Kielce 1993, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
  • Adamczyk A., Modras J., Polanowski L., Prace przy zabytkach architektury sakralnej i zabudowie miejskiej, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 40.
  • Chrzanowski T., Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zarys dziejów, Warszawa 1993, s. 181, 369, 370, 385-387.
  • Dutkiewicz E. J., Małopolska Rzeźba średniowieczna 1300-1450, Kraków 1949, s. 35, 47, 118.
  • Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1500-1540, t. 3, Warszawa-Kraków 1995, s. 25, 59-65
  • Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2014, s. 169.
  • Horzela D., Późnogotycka rzeźba drewniana w Małopolsce około 1440-1477, Kraków 2012, s. 26, 34-35, 45, 55, 63, 65-70, 89.
  • Jardel A., Kościół parafialny pod wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Świętego Stanisława biskupa i męczennika w Bodzentynie, „Prace Historyczno-Archiwalne” 2005, t. XV, s. 30-54.
  • Juszczak W., Tryptyk Bodzentyński, [w:] Studia renesansowe, t. 3, Warszawa 1963, s. 267-315.
  • Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński i B. Wolff, z. 4: Powiat kielecki, oprac. T. Przypkowski, Warszawa 1957, s. 4-7.
  • Kazimierza Stronczyńskiego opisy i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844-1855), t. II: Gubernia Radomska, oprac. K. Guttmejer, Warszawa 2010, s. 165-166, 361-363.
  • Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wieku, Kielce 1994, s. 25, 27.
  • Kozakiewicz H., Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1984, s.102, 103, 134.
  • Kuczyńska J., Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce, Lublin 1984, s. 77-78.
  • Kumor B. S., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. III, Kraków 2000, s. 431.
  • Miłobędzki A., Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1978, wyd. 3, s. 78, 107.
  • Miłobędzki A., Architektura region u świętokrzyskiego w XVII wieku, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 1975, t. 9, s . 57-83.
  • Mrozowski P., Polskie tablice erekcyjnewieków XIVXV, „Studia Źródłoznawcze” 1990, t. XXXII-XXXIII, s. 77-113.
  • Pęcakowski P., Z Krakowa do Bodzentyna. Dzieje ołtarza głównego katedry krakowskiej, [w:] Bodzentyn: studia z dziejów miasta, red. K. Bracha, B. Wojciechowska, Kielce 2005, s. 147-164.
  • Piasecka A., Wybrane przykłady prac konserwatorskich przy zabytkach ruchomych, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s. 96-97.
  • Poniewozik L., Średniowieczny kościół i parafia w Bodzentynie, [w:] Bodzentyn : studia z dziejów miasta, red. K. Bracha, B. Wojciechowska, Kielce 2005, s. 99-110.
  • Przybyszewski B., Marcin Czarny- późnogotycki malarz krakowski, „Studia Renesansowe” 1963, t. 3, s. 252-264.
  • Secomska K., Bodzentyn. Kościół Kolegiacki. Tryptyk, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, t. II: Katalog zabytków, red. A.S. Labuda, K. Secomska, Warszawa 2004, s. 144-146.
  • Walczak M., Działalność fundacyjna biskupa krakowskiego, kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, cz. I, „Folia Historiae Artium”1992, t. XXVIII, s. 57-72.
  • Węcławowicz T., Małopolska i ziemie ruskie Korony, [w:] Architektura gotycka w Polsce, t. 1: Synteza, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995, s. 74.
  • Wiśniewski J., Dekanat opatowski, Radom 1907, s. 19-29
  • Włodarek. A., Bodzentyn. Kościół par. pw. Wniebowzięcia Panny Marii, [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2: Katalog Zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 30.
  • Wojtasik Z., Prace konserwatorskie przy zabytkach ruchomych- prowadzone pod od 1990 roku do połowy 2000 pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s.63.
  • Wojtasik Z., Zub J., Konserwacja tzw. zabytków ruchomych, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 139-140.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).

Rodzaj: kościół

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.21405, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.493