Założony przez biskupa Bodzantę z Jankowa w 1355 r. na gruntach wsi Tarczek, stanowił, obok Kielc i Iłży, ośrodek administracyjny rozległych dóbr biskupów krakowskich, znajdujących się wówczas na Kielecczyźnie. Następca biskupa Bodzanty, biskup Florian Mokrski herbu Jelita, wzniósł tu w II poł. XIV w. zamek. Jemu też przypisuje się otoczenie miasta murami obronnymi.

Zamek, połączony z fortyfikacjami miejskimi, zbudowany został na wysokiej skarpie, nad rzeką, na miejscu drewnianego dworu.

Historia

W 1410 r. gościł na zamku król Władysław Jagiełło, który odbywał wówczas pielgrzymkę na Święty Krzyż w intencji zwycięstwa nad Krzyżakami. Król przybył do Bodzentyna 19 czerwca i przez dwa dni przyjmował posłów od książąt pomorskich. Niedługo potem, w 1413 r. miasto zostało strawione przez pożar. Odbudowane rozwijało się bardzo prężnie, m.in. dzięki korzystnemu położeniu na szlakach handlowych i opiece biskupów krakowskich. Biskup Wojciech Jastrzębiec wyjednał przywilej, w którym król potwierdził prawo magdeburskie. Ponadto ustanowione zostały dwa jarmarki i targi tygodniowe. Biskup Piotr Wysz nadał Bodzentynowi prawo wyrębu drzewa i wypasu bydła, wyłączność na handel solą i mięsem, a także monopol na wyrób trunków w promieniu jednej mili. W 1450 r. biskup Zbigniew Oleśnicki ufundował bazylikę; podjął się też rozbudowy zamku.

W czasach reformacji Bodzentyn zasłynął z sądów biskupich. Miasto przeżywało wówczas okres rozkwitu, czerpiąc korzyści z handlu oraz dobrze rozwijającego się rzemiosła. O zamożności mieszkańców świadczą podejmowane inwestycje - Bodzentyn wzbogacony został o drugi rynek, wodociąg i łaźnię. W 1586 r. włoski architekt Jan Balcer podjął się odrestaurowania zamku, nadając mu renesansowy kształt.

W XVII w. prowadzono kolejne prace remontowo-budowlane na zamku. Został on rozbudowany o skrzydło południowe, a całość zyskała formę barokową, na planie zbliżonym do podkowy. W 1670 r. biskup Andrzej Trzebnicki wybudował ratusz w stylu gotyckim.

Ostatnie lata świetności Bodzentyn przeżywał za czasów biskupa Kajetana Sołtyka. W 1789 r. Sejm Czteroletni zadecydował o upaństwowieniu dóbr biskupich i od tej pory miasto zaczęło podupadać. W 1797 r. zamek został przejęty przez władze austriackie. W latach 1795-1809 użytkowany był jako spichlerz, zaś od roku 1814 jako lazaret wojskowy. Opuszczony w 1815 r. popadł w ruinę i stał się źródłem materiału budowlanego dla mieszkańców. W 1911 r. ruiny przekazane zostały do dyspozycji Komisji Archeologicznej w Petersburgu, a w 1921 r. opiekę nad nimi przejął rząd polski.

Ruiny zamku przypominają dziś o świetności dawnego Bodzentyna, podobnie jak zachowane we fragmentach mury obronne oraz gotycka bazylika, pełniąca funkcję kościoła parafialnego Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Św. Stanisława Biskupa Męczennika. Ratusz rozebrany został już w 1832 r. Historia nie oszczędziła również kościoła Św. Ducha, wzniesionego w XVII w. w miejscu drewnianej świątyni z XV w. Został on spalony w 1917 r. i do 2010 r., do momentu odbudowy, pozostawał ruiną.

Zapis dziejów miasta i jego mieszkańców skrywany jest w dużej mierze pod powierzchnią ziemi, w nawarstwieniach kulturowych, których ochrona ma kolosalne znaczenie dla ich odczytania.

Ochrona konserwatorska

Teren starego miasta wraz z zamkiem biskupim w granicach gotyckiej linii murów miejskich wraz z przyległymi elementami gotyckiej zabudowy miasta, częściowo zachowanymi pod ziemią, wpisany został do rejestru zabytków decyzją z dn. 30.06.1988 r. pod nr 270Aa jako jeden z najcenniejszych zespołów architektoniczno-urbanistycznych, rozwijających się od XIV do XVIII w. Wpisem objęty został również teren kościoła Św. Ducha.

Stan i wyniki badań archeologicznych

Wyniki wszystkich prac archeologicznych, podejmowanych na terenie Bodzentyna, dowodzą, że nawarstwienia kulturowe w wielu miejscach są dobrze zachowane i bezcenne dla poznania jego historii.

Pierwsze badania archeologiczno-architektoniczne prowadzone były na terenie zamku przez Janusza Kuczyńskiego i Marię Brykowską w latach 1962-65. Dzięki analizom architektonicznym połączonym z rozpoznaniem kontekstu archeologicznego pozyskano informacje dotyczące licznych prac budowlanych, prowadzonych od XV do XVIII w., związanych z rozbudową i przebudową zamku. Liczono także na odsłonięcie reliktów pierwszego założenia, prawdopodobnie zostały one jednak zniszczone przez późniejszą zabudowę. Wśród wydobytych zabytków ruchomych najliczniej reprezentowane były kafle oraz fragmenty naczyń ceramicznych. Pozyskano ponadto fragmenty naczyń szklanych, kości zwierzęce, 2 ostrogi z kolcem, 3 szelągi Jana Kazimierza.

Kolejne badania, podjęte w 1969 r., obejmowały nawarstwienia zalegające na północnym stoku wzgórza zamkowego. Prowadzili je Janusz Kuczyński i Anna Wentkowska. Potwierdzono wówczas dotychczasowe ustalenia stratygraficzne. Pozyskany materiał zabytkowy obfitował w kafle piecowe o wysokich walorach artystycznych. Wiele z nich zdobione było ornamentyką figuralną, m.in. postaciami ludzi oraz zwierząt fantastycznych. Uzupełniły one kolekcję kafli Muzeum Świętokrzyskiego.

W 1973 r. prowadzono nadzór archeologiczny na terenie ruin kościoła Św. Ducha. Wśród zabytków ruchomych wyróżniały się fragmenty tablic epitafijnych z I poł. XVII w.

Na zamek archeolodzy powrócili w 1982 r. Pracami wykopaliskowymi na terenie południowego skrzydła kierowała Eligia Gąssowska, która w latach 1981-83 odpowiadała także za nadzory i sondaże archeologiczne prowadzone wokół rynku w związku z pracami wodociągowymi. Ich celem było zebranie materiału zabytkowego oraz zadokumentowanie nawarstwień związanych z architekturą. Określono wówczas chronologię względną, odnoszącą się do budowy i użytkowania poszczególnych pomieszczeń piwnicznych. Stratygrafia rozpoznana została w zespole piwnic na rogu ulicy Langiewicza i Górnego Rynku, we wschodnim narożu Górnego Rynku oraz kompleksie piwnic w środkowej części zachodniej pierzei Rynku.

W 1984 r. Waldemar Gliński prowadził prace archeologiczno-architektoniczne przy murach miejskich. Ich celem było określenie faz chronologicznych północnego odcinka fortyfikacji. Trzy odsłonięte przypory wydatowano na okres nowożytny. Z wykopów badawczych pozyskano liczny zbiór kafli (XVI-XVIII w.), także z przedstawieniami figuralnymi. W latach 1984-87 miały także miejsce badania teledetekcyjne przebiegu murów miejskich (H. Ginter i inni).

Oprac. Agnieszka Makowska, NID