Jest ona najstarszym na ziemiach polskich miejscem wydobycia soli kamiennej - najważniejszej w historii rodzimego górnictwa kopaliny, której pokłady odkryto tu w połowie XIII wieku, kilkadziesiąt lat wcześniej niż w pobliskiej Wieliczce.

Powstające w tym samym czasie miasto to doskonały przykład średniowiecznego miasta górniczego, którego kształt został całkowicie podporządkowany rozwojowi kopalni. Od końca XIII wieku żupa bocheńska tworzyła wraz z Wieliczką niezwykle prężnie działające przedsiębiorstwo, największe w dawnej Rzeczypospolitej, a drugie w Europie, pod nazwą Krakowskie Żupy Solne. Przez blisko 500 lat przynosiło ono znaczne dochody zasilające skarb królewski, a w okresie swojego największego rozkwitu, przez wzgląd na niebagatelne znaczenie dla gospodarki państwa, zapewniało miastu i górnikom opiekę monarchy.

Kopalnia w Bochni jest bezcennym zabytkiem techniki dokumentującym dawne sposoby wydobycia soli. Dzięki prowadzonej od połowy XVIII wieku akcji jej zabezpieczania zarówno stare wyrobiska, jak i unikatowe kaplice kute w solnych skałach zachowane są w bardzo dobrym stanie. Wyczerpanie w XX wieku pokładów soli nie spowodowało zamknięcia kopalni - jej podziemia udostępniane są dziś w celach edukacyjnych i uzdrowiskowych.

Historia

Pierwsza wzmianka o osadzie przedlokacyjnej na terenie dzisiejszej Bochni, której mieszkańcy zajmowali się warzelnictwem soli uzyskiwanej z występujących w okolicy źródeł solankowych, pochodzi z 1198 roku. Po odkryciu w 1248 roku pokładów soli kamiennej studnie solankowe w rejonie rzeki Babicy stały się zalążkiem dwóch pierwszych szybów, Gazaris i Sutoris, służących do wydobywania soli metodami górniczymi. W 1253 roku Bolesław Wstydliwy wydał przywilej lokacyjny nadający Bochni prawo magdeburskie. Od końca XIII wieku, kiedy zaczęto wydobywanie soli w Wieliczce, obie żupy wraz z warzelniami weszły w skład królewskiego przedsiębiorstwa - żup krakowskich. W 1368 roku Kazimierz Wielki wydał Statut żupny regulujący zasady wydobycia i sprzedaży soli, wprowadzający nowe przepisy w celu zwiększenia dochodowości obu kopalni oraz określające prawa górników. Żupami zarządzał żupnik - mianowany przez monarchę urzędnik.

Na XV i XVI wiek, dzięki prosperowaniu całego przedsiębiorstwa, przypada okres największego rozwoju żupy bocheńskiej - w jej części zachodniej powstały wtedy nowe szyby: Regis, Bochneris oraz Campi. Ten ostatni był głównym szybem wydobywczym w Bochni aż do początku lat 90. XX wieku. W XVII wieku nastąpiło zahamowanie rozwoju kopalni. Ponowne ożywienie miało miejsce od 1785 roku (Bochnia znajdowała się wówczas pod zaborem austriackim), gdy naczelnikiem kopalni był Dionizy Stanetti. Podjęto wtedy między innymi budowę nowego szybu, który otworzył dostęp do nowych pokładów soli. Zapewniły one dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa aż do wyczerpania złóż w końcu XX wieku. Kopalnia jako wybitny zabytek kultury materialnej przekształcona została w obiekt turystyczny, natomiast największa z komór dzięki swoistemu mikroklimatowi przystosowana została do specjalistycznego leczenia sanatoryjnego.

Opis

Złoże soli kamiennej w Bochni uformowało się w okresie mioceńskim. Charakteryzuje się dużą różnorodnością warstw solnych i przenikających je innych tworów geologicznych. Ma kształt nieregularnej soczewki o długości 4 km, ułożonej równoleżnikowo na osi wschód-zachód. Objęte ochroną wyrobiska znajdują się na dziewięciu poziomach eksploatacyjnych o nazwach: Danielowiec, Sobieski, Wernier, August, Lobkowicz, Sienkiewicz, Błagaj-Stanetti, Podmoście, Gołuchowski. Na głębokość sięgają od 70 do 289 metrów. Stromy, niemal pionowy układ warstw solnych przesądził o charakterze eksploatacji, a tym samym specyficznym rozwoju przestrzennym kopalni. Jej wyrobiska obejmują łącznie około 60 km chodników i komór. Najstarsze z nich, pochodzące z okresu od XIII do XVIII wieku, ciągną się od szybu wentylacyjnego Trynitatis do poziomu Gołuchowski, przy szybie Campi na sześciu poziomach, przy szybie Sutoris schodzą do dziewiątego poziomu. Wyrobiska te zachowane są do dziś w doskonałym stanie dzięki prowadzonemu od połowy XVIII wieku systematycznemu zabezpieczaniu kopalni za pomocą kasztów, obudowy drewnianej, fantunków i filarów solnych.

W kopalni zachowały się wyraźne ślady różnych technik urabiania soli - ręcznych, mechanicznych, ługowniczych. Unikatowe są wyrobiska pionowe, tzw. szybiki wewnątrzkopalniane. Z połowy XIII wieku pochodzi szyb Sutoris, najstarszy czynny szyb solny w Polsce. Obecnie wykorzystywany jest w celach turystycznych jako część podziemnej trasy, która wiedzie podłużniami Sienkiewicz i August. Ta ostatnia zbudowana została w XVIII wieku, stanowiąc pierwszy nowoczesny trakt komunikacyjny w kopalni. Aby przybliżyć zwiedzającym dawną technikę wydobywczą, zrekonstruowano trzy urządzenia transportowe. Na poziomie Sienkiewicz znajduje się koło dreptakowe do czerpania solanki, zaś w komorze Rabsztyn, eksploatowanej od XVIII w., został umieszczony kierat czterokonny służący do odwadniania kopalni, zwany gaplem. W komorze kieratowej przy szybiku Ważyn znajduje się potężny kierat typu saskiego służący do transportu bałwanów solnych, z niektórymi oryginalnymi elementami konstrukcji. Spośród zabytkowych urządzeń kopalni istnieje nadal czynny (okazjonalnie uruchamiany) mechanizm napędowy wind w szybach poruszany pracą silnika parowego.

Trasę pomiędzy szybami Campi i Sutoris przemierza się podziemną kolejką. Dawną pracę w kopalni obrazują makiety z rzeźbami górników. W komorze Mysiur od lat 60. XVIII wieku znajdowała się stajnia dla koni pracujących w kopalni. Zachowały się tu drewniane kaszty i pomosty, na których stali kopiący sól górnicy. 

W wyrobiskach przylegających do podłużni Dobosz znajdują się unikatowe tory drewniane do toczenia wózków kopalnianych.

Z końca XVII wieku pochodzi największa komora kopalni - komora Ważyn. Jest to ogromne wnętrze (długość 255 m, wysokość ponad 7 m, szerokość do 15 m), pozbawione przypór. Naturalny, pasiasty wzór stropu i ociosów utworzony jest przez warstwy soli i anhydrytów. W komorze panuje stała temperatura (14-16 stopni), duża wilgotność, a powietrze nasycone jest mikroelementami. Ze względu na swoje właściwości lecznicze wykorzystywana jest jako uzdrowisko.

Największą i najlepiej zachowaną spośród licznych kiedyś podziemnych kaplic jest kaplica św. Kingi wydrążona w północnym ociosie podłużni August. Zdobią ją m.in.: grupa Ukrzyżowania z 1. połowy XVII wieku, XIX-wieczne rzeźby z soli, figurki szopki betlejemskiej wykonanej przez górników. Część elementów wystroju pochodzi z niezachowanych kościołów miasta, a także innych kaplic likwidowanych w kopalni.

Do obiektów naziemnych dawnej żupy kształtujących panoramę Bochni, oprócz wież wyciągowych szybów, należy też zespół warzelni.