Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pozostałości zakładu wielkopiecowego - Zabytek.pl

pozostałości zakładu wielkopiecowego


fabryka 1824 r. Bobrza

Adres
Bobrza

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. kielecki, gm. Miedziana Góra

Indywidualne i monumentalne rozplanowanie przestrzenne ukazujące rozmach planów, realizacji i techniki budowlanej dawnego budownictwa przemysłowego oraz walory krajobrazowe założenia

Historia

Były zakład wielkopiecowy jest jednym z zabytków techniki, która od wieków rozwijała się w regionie, dzisiaj zwanym świętokrzyskim. W północnej części regionu, określanej obecnie jako Staropolski Okręg Przemysłowy lub Zagłębie Staropolskie, powstawały kopalnie rudy, wielkie piece, zakłady obróbki żelaza, wytwórnie narzędzi i uzbrojenia. Planowe uprzemysłowienie rozpoczęło się po 1815 roku, już w zaborze rosyjskim, głównie dzięki działalności S. Staszica, księdza Druckiego-Lubeckiego i Banku Polskiego. Właśnie z tego okresu pochodzą pozostałości zakładu wielkopiecowego w Bobrzy. Rozpoczęcie budowy nastąpiło w 1926r.; projekt wykonany przez radcę górniczego Lempego przewidywał budowę pięciu wielkich pieców, wraz z budynkami towarzyszącymi. Do 1830 roku wykonano: staw zapasowy wraz z kanałem górnym i dolnym, mur oporowy dla terenu fabrycznego, na którym stanęły składy, węgielnie, piece pomocnicze oraz budynki mieszkalne; do budowy wielkich pieców nie przystąpiono - roboty zostały przerwane z powodu wybuchu powstania listopadowego, a potem już ich nie podjęto. W 1833 roku Bank Polski, ówczesny właściciel obiektu, umieścił w Bobrzy gwoździarnię, którą zlikwidowano w 1863 roku W 1873 roku zakłady przeszły pod zarząd Kieleckiego Urzędu Powiatowego, a od 1884 roku stały się własnością prywatną. Kolejni właściciele prowadzili tu działalność rzemieślniczą - najpierw warsztaty ręczno-kowalskie potem tkalnię. Prawdopodobnie nie dokonywano już nowych inwestycji, wykorzystując poprzednie, adaptowane i częściowo przebudowywane obiekty. Warunki atmosferyczne (w tym powodzie), brak jednolitego przeznaczenia oraz często niewłaściwe użytkowanie spowodowały degradacją i częściowe zniszczenie zespołu. Za PRL-u zakłady upaństwowiono; teren częściowo przejął Skarb Państwa, a w obiekcie umieszczono Zakłady Dziewiarskie „Elekta”, które w latach 90-tych XX wieku zaprzestały działalności. W międzyczasie teren byłego zakładu wielkopiecowego oraz sąsiadujący teren układu wodnego przeszły liczne zmiany własnościowe i aktualny stan to: teren byłego zakładu (wraz z murem oporowym) - własność Gminy Miedziana Góra; teren układu wodnego i część osiedla - własność prywatna. W latach powojennych prowadzono remonty i częściowe odtworzenia muru oporowego, oraz remonty zachowawcze użytkowanych budynków; układ wodny został przebudowany do potrzeb ośrodka wypoczynkowego. W ostatnich latach gmina rozpoczęła działania (projekty, porządkowanie i remonty) dla udostępnienia i zagospodarowania na cele publiczne terenu dawnego Zakładu.

Opis

Założenie zlokalizowane jest w pobliżu drogi Kielce - Łódź, - obecnie w gminie Miedziana Góra. Usytuowany na rozległym płaskowyżu opadającym stromym zboczem w kierunku zachodnim, ku płynącej u podnóża rzeki Bobrzy. Wzgórze to (prawdopodobnie po niezbędnych niwelacjach) obudowane murem oporowym, zostało przeznaczone na lokalizację zakładu. W zamierzeniu budowniczych z początku XIX wieku nowe założenie przemysłowe (lokalizowane na dwóch poziomach - różnica około 17 m) miało się składać: z zespołu budynków przygotowania produkcji i administracji (na płaskowyżu), potężnego muru oporowego, zespołu wielkich pieców (u podnóża muru), układu wodnego (w powiązaniu z rzeką Bobrzą) oraz z osiedla mieszkalnego z budynkami pomocniczymi (w głębi płaskowyżu). Skala założenia była imponująca - miała to być największa z wielkopiecowych hut żelaza należących do klucza zakładów Zagłębia Staropolskiego. Zrealizowana została jedynie część zespołu: mur oporowy, część budynków produkcyjnych, część układu wodnego i osiedle mieszkaniowe. Mur oporowy, ze względu na swoja imponującą skalę, staranność kamieniarskiego wykonania oraz kształt nawiązujący do starej tradycji wykonania wałów ziemnych, nie ma odpowiednika w tego typu budowlach na terenie Polski. Zbudowany jest w kształcie litery płytkiego U - o łącznej długości około 500 m a wysokości sięgającej do 16 m, przy grubości u podstawy około 5,5 m i w koronie około 3,3 m. Zbudowany jest z miejscowego kamienia, piaskowca o różnych odcieniach brązu. Składa się z nieregularnego trzonu zasadniczego oraz przewiązanej z nim warstwy licowej, murowanej w układzie poziomym. Mur w czasie swojego istnienia był prawdopodobnie wielokrotnie remontowany oraz zabezpieczany i różny jest stan zachowania poszczególnych jego części. Najbardziej okazała (i najlepiej zachowana) jest część południowa - składa się z prostopadle do siebie ustawionych ramion - południowego i części zachodniego, w partii zasadniczej mur ten zachował się w wysokości zbliżonej do pierwotnej - około 16 m. Cześć środkowa i część północna została w dużej mierze zniszczona - przerwana skarpami osuwiska, rozlewiskiem stawu, poprzerastana roślinnością i pozbawiona warstwy licowej. Układ wodny został zaplanowany całościowo, lecz nigdy do końca nie zrealizowany. Do 1830 roku wykonano elementy układu jak dolny kanał roboczy, klatkę koła wodnego, fragmenty zapory ziemnej oraz możliwe, że górny kanał roboczy. Większość z tych elementów uległa zatarciu poprzez wieloletnie działanie sił natury i człowieka (przebudowy i adaptacje). Układ ten wykorzystano m.in. dla potrzeb młyna, stawów rybnych i ośrodka wypoczynkowego. Obecnie widoczny i czytelny jest dolny kanał roboczy oraz kamienny przyczółek zapory piętrzącej. Budynki towarzyszące to dwa składy na węgiel usytuowane były na górnym tarasie zakładu wielkopiecowego. Obecnie zachowała się w stanie ruiny węgielnia południowa - założona na planie prostokąta. Była to budowla parterowa, podpiwniczona z dachem dwuspadowym,  murowana z łomów lokalnego piaskowca z elementami ceglanymi; posiadała pierwotnie staranne wykończenie architektoniczne z gontowym dachem. Obecnie istnieją jedynie ściany obwodowe oraz filarowa konstrukcja stropu nad piwnicami. Usytuowany dalej, w kierunku płd.-wsch. budynek dawnego zarządu (dom zawiadowcy) jest obiektem parterowym, zbudowanym na planie prostokąta, z dachem naczółkowym. Użytkowany obecnie jako dom mieszkalny zachował w dużej mierze swoja pierwotną substancję. Zachowały się też (znacznie przebudowane) budynki dawnej hali fabrycznej i część domów mieszkalnych w osiedlu przyzakładowym. Budynki te wykazują pozostałości skromnego, ale stylowego opracowania w duchu klasycystycznym; reprezentowały solidne, ówczesne budownictwo, umiejętnie przystosowane do funkcji, jaka dyktował przemysł.

Teren założenia w większości dostępny dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 28.08.2014 r.

Rodzaj: fabryka

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.22413, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.601