Historia

Założenie miasta Bielsko, właśc. Bielice, poprzedziło utworzenie w 4 ćw. XII w. grodziska w Starym Bielsku, będącego najstarszym, przedlokacyjnym centrum osadniczym na obszarze kasztelanii oświęcimskiej, przekształconym w XIV w. w lokowaną na prawie niemieckim wieś. Na gruntach wsi, najprawdopodobniej w miejscu XIII-w. osady targowej usytuowanej na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Krakowa na Morawy oraz z kotliny Żywieckiej do Pszczyny, pomiędzy 1316 i 1327 r. lokowano miasto. Nie zachował się przywilej nadania Bielsku praw miejskich, ale przypuszczać można, że inicjatorem założenia miasta był ks. cieszyńsko-oświęcimski Mieszko I, który po przejęciu kasztelanii cieszyńskiej rozpoczął wielką akcję kolonizacyjną tych terenów. Założenie miejskie ulokowano w miejscu strategicznym, na cyplu wzniesienia górującego od zach. nad doliną granicznej rzeki Białej. Typowy dla zakładanych ówcześnie na Śląsku miast, szachownicowy plan założenia wpisany w eliptyczny kształt, dostosowano do zastanej sytuacji terenowej wzgórza, ograniczonego od pd., wsch. i pn. skarpami. Osią kompozycyjną układu stał się szlak handlowy z Krakowa na Morawy. Analogicznie, jak w przypadku większości zakładanych ówcześnie miast, w centrum założenia usytuowano prostokątny (2x1,5 sznura), wydłużony na osi wsch.-zach. rynek z wybiegającymi z narożników ulicami, które wraz drogami poprzecznymi i okólnymi wyznaczały regularne bloki zabudowy (o głębokości 1 sznura), w tym cztery przyrynkowe, cztery narożne, dwa niewielkie bloki od zach. i wsch., jak również blok pd. przeznaczony na kościół. Należy przy tym zaznaczyć, że murowany kościół par. pw. św. Mikołaja wzniesiono dopiero w poł. XV w. Specyfiką układu urbanistycznego Bielska jest jego sprzężenie z usytuowanym od wsch. granicznym zamkiem książęcym, wzniesionym 2 poł. XIV w. w miejscu drewnianej strażnicy obronnej z XIII w., a w kolejnych wiekach przekształcanym i rozbudowywanym. Zwieńczeniem procesu kształtowania lokacyjnego miasta było utworzenie w 1 poł. XIV w. systemu obronnego, złożonego pierwotnie z wału ziemnego i suchej fosy, zastąpionego w XV w. murem kamiennym, a w 1 poł. XVI w. rozbudowanego o mur zewnętrzny, którego pozostałości ocalały do czasów współczesnych wzdłuż ul. Orkana. Wjazd do miasta prowadził od XIV w. przez bramę Dolną w wieży zamkowej, przeniesioną w XV w. przypuszczalnie w miejsce ob. ul. Wzgórze, oraz przez bramę Górną, ulokowaną w rejonie zbiegu ul. Piwowarskiej i Sobieskiego. W XVI w. w rejonie ul. Słowackiego wybudowano trzecią bramę, a przy skrzyżowaniu ul. Krętej i Pankiewicza furtę.

W 1572 r. wydzielone wcześniej z dominium Piastów cieszyńskich miasto wraz z dobrami bielskimi odsprzedano Promnitzom, a w 1592 r. hrabiom Sunnegh, w efekcie czego Bielsko stało się częścią wolnego państwa stanowego. W 1659 i 1664 r. miasto uległo zniszczeniu wskutek pożarów. W ramach prowadzonej jeszcze w XVII w. odbudowy, powstało wiele murowanych, pierwotnie szczytowych, dwu- i trójkondygnacyjnych domów mieszczańskich z przelotową sienią, w tym także domów podcieniowych, skupionych wokół Rynku oraz ul. Podcienie. Począwszy od XVII w. system obronny miasta, a przede wszystkim mur wewnętrzny, zatracał swoją funkcję militarną i był stopniowo rozbierany. Powstały w 2 poł. XVIII w. nowożytny ratusz wzniesiono w pn.-zach. pierzei rynkowej, w przeciwieństwie do wolnostojącego na środku rynku gmachu średniowiecznego. W k. XVIII w. zlikwidowany został średniowieczny cmentarz par. przy kościele św. Mikołaja. W 1808 i 1836 r. miały miejsce dwa ostatnie, duże pożary miasta. Prowadzona po 1836 r. odbudowa Bielska realizowana była wg nowej koncepcji zagospodarowania rynku, zakładającej likwidację podcieni. W tym samym czasie rozebrano bramę Górną, a w 1844 r. przeprowadzono regulację ob. ul. Wzgórze. W latach 1888-1889 ks. Sułkowski w miejscu zniszczonych murów obronnych wzniósł bazary, rozebrane w latach 70. XX w. w związku z budową ob. ul. Zamkowej. Jednocześnie w k. XIX w. rynek staromiejski utracił funkcję centrum miasta na rzecz pl. Chrobrego, usytuowanego na pn. od zamku.

Opis

Obszar chronionego, wytyczonego w 1 poł. XIV w. miasta, rozlokowany jest na wzgórzu usytuowanym na zach. od rzeki Białej, w obrębie ul. Zamkowej, Orkana, Waryńskiego, Św. Trójcy i Sikorskiego. Układ historycznego Bielska charakteryzuje się typowym dla wielu miast śląskich, owalnym rozplanowaniem, dostosowanym do przebiegu ówczesnego traktu handlowego z Krakowa do Cieszyna oraz ukształtowania wzniesienia, ograniczonego od pd., pn. i wsch. stromymi zboczami. Lokacyjny, owalny plan miasta pozostaje wciąż czytelny dzięki zachowanym na wielu odcinkach fragmentom średniowiecznych murów obronnych. Czytelne i dobrze zachowane pozostają również zasadnicze elementy rozplanowania historycznego miasta, tj. układ ulic w obrębie murów miejskich, kształt i lokalizacja rynku, podział na dość regularne bloki zabudowy oraz historyczna parcelacja bloków. Główny element kompozycyjny układu stanowi usytuowany mniej więcej w centrum rynek na planie prostokąta, z wytyczonymi w poszczególnych narożach parami ulic. Plac powiązano z historycznym traktem komunikacyjnym przebiegającym od d. bramy Dolnej w rejonie zamku do d. bramy Górnej u zbiegu ul. Piwowarskiej i Sobieskiego. Pd. część miasta, tj. pl. Św. Mikołaja, niezmiennie od lokacji miasta przeznaczona jest na parcelę kościelną, na której w latach 1445-1447 wzniesiono kościół par. pod tym samym wezwaniem, wielokrotnie przekształcany w kolejnych wiekach. Specyfiką bielskiego układu jest sprzężenie lokacyjnego miasta z usytuowanym w części wsch. zamkiem Sułkowskich, powstałym XIV w. w miejscu przedkolacyjnej strażnicy i systematycznie rozbudowywanym do 2 poł. XIX w. W pn. części miasta, wzdłuż ul. Orkana znajdują się ocalałe i wyeksponowane fragmenty d. systemu obronnego miasta, tj. zewnętrznego pasa murów z XV lub pocz. XVI w., wkomponowane na wielu odcinkach we wznoszoną w XVIII i XIX w. zabudowę mieszkalną. Reliktem średniowiecznego systemu obronnego jest ponadto ob. ul. Schodowa, wytyczona w miejscu pd. odcinka d. suchej fosy. Najcenniejszymi pod względem artystycznym i historycznym obiektami usytuowanymi w obrębie miasta jest wspomniany zamek Sułkowskich oraz d. fara miejska, a ob. katedra pw. św. Mikołaja, rozbudowana na pocz. XX w. wg proj. L. Bauera, będąca zarazem dominantą historycznego Bielska. Zwarta, przeważnie jednopiętrowa, kalenicowa zabudowa, wkomponowana w wąskie, średniowieczne parcele poszczególnych bloków, składa się w dużej części z kamienic mieszczańskich, powstałych w poł. XVII w., przebudowanych w XVIII i XIX w., w tym domów podcieniowych, skoncentrowanych w pn. pierzei ul. Podcienie oraz wokół Rynku.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 10-12-2015 r.