Wartość kompleksu wiąże się z czytelnym i nieprzekształconym historycznym układem, jak również dobrze zachowanymi zabytkowymi pochówkami, będącymi cennymi w skali regionu przykładami sztuki sepulkralnej z końca XIX i 1. połowy XX w. Jest zarazem jedną z najważniejszych nekropolii w mieście, na której spoczywa wiele znaczących i zasłużonych osobistości związanych z historią Białej.

Historia

Powstanie nekropolii wpisuje się w prowadzoną od końca XVIII w. m.in. ze względów sanitarnych akcję przenoszenia dotychczasowych, przepełnionych cmentarzy przykościelnych poza obszary ścisłej zabudowy miejskiej. W przypadku cmentarza parafialnego istotnym czynnikiem stał się również brak miejsca pod pochówki grupy kilkudziesięciu konfederatów barskich poległych w trakcie walk w Białej, których ostatecznie pochowano w oddalonym od dotychczasowego cmentarza parafialnego miejscu, przekształconym ok. 1790 r. w obecny cmentarz parafialny. Pierwotne założenie, ograniczone początkowo do północnej części, w kolejnych etapach zostało uporządkowane i powiększone od południa. W 2. połowie XIX w. cmentarz, rozplanowany już wówczas na planie zbliżonym do litery „L”, otoczony został istniejącym, murowanym ogrodzeniem z trójdzielną bramą główną od strony ulicy Cmentarnej, natomiast w końcu XIX w. od południa i północnego zachodu wybudowano krużganki arkadowe. W 2. połowie XX w. powiększono powierzchnię cmentarza o część południową.     

Opis

Cmentarz usytuowany jest w niewielkim oddaleniu na południowy wschód od śródmieścia historycznej Białej, w dzielnicy Lipnik, pomiędzy ulicą Cmentarną, Dawną i Zapolskiej. Kompleks założony jest na planie nieregularnym, zbliżonym do litery „L”, złożonym z trzech części, tj. północnej, najstarszej, na planie wydłużonego prostokąta, prostopadłej do niej partii środkowej na planie trapezu oraz jej przedłużenia od południa. Północna i środkowa partia cmentarza otoczone są wzniesionym w 2. połowie XIX w. ceglanym, tynkowanym murem, z główną, trójdzielną bramą od północy. Dodatkowo wzdłuż zachodniej granicy północnej części cmentarza oraz wzdłuż południowej granicy środkowej części znajdują się neorenesansowe, arkadowe krużganki z grobowcami. Poszczególne części cmentarza charakteryzują się odrębnym układem przestrzennym wyznaczonym za pomocą siatki alei podkreślonych szpalerami tui. Pośrodku alei głównej w północnej części cmentarza, na osi bramy głównej znajduje się kamienny krzyż erekcyjny z 2. połowy XIX w. Kolejny krzyż, pochodzący z połowy XX w., mieści się na skrzyżowaniu alei w południowej części cmentarza. Najokazalsze i najcenniejsze ze względu na wartości historyczne nagrobki, związane z osobami bialskich burmistrzów, przemysłowców i działaczy, rozmieszczone są w arkadowych krużgankach oraz wzdłuż murów ogrodzenia.  

Zabytek dostępny dla zwiedzających. Cmentarz jest otwarty codziennie.  

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 07.11.2014 r.