Nowa świątynia stanowiła wotum za wolność ojczyzny i zwycięstwo nad bolszewikami w 1920 roku. Jej autorem był Oskar Sosnowski - wybitny warszawski architekt, profesor Politechniki Lwowskiej i Warszawskiej, niestrudzony badacz i inwentaryzator polskiego budownictwa i architektury oraz restaurator zabytków.

Zespół kościoła pw. Chrystusa Króla i św. Rocha uznawany jest za wybitne dzieło międzywojennego modernizmu oraz za najlepszą realizację Sosnowskiego. Świątynia jest budowlą doskonale definiującą swoją epokę, pozostając jednocześnie jedynym w swoim rodzaju awangardowym dziełem. Pomimo wyraźnie nowoczesnego wyrazu można dostrzec w jej architekturze echa minionych epok, zwłaszcza gotyku, renesansu i baroku.  Plan ośmiobocznej nawy otoczonej wieńcem wielobocznych aneksów jest nawiązaniem do centralnych kościołów włoskiego renesansu, ale również do centralnych świątyń gotyckich. Zaczerpnięte z renesansu attyki przesłaniające dachy pozwoliły zaakcentować graniastość poszczególnych brył. Wysokie mury oporowe, dominujące w kompozycji zespołu zwłaszcza od strony ul. Lipowej, nawiązują wyraźnie do średniowiecznych obwałowań upodabniając kościół do warownej twierdzy. Wysmukłe, zamknięte trapezoidalnie otwory okienne i wewnętrzne prześwity, a także podzielone na drobne kwatery stropy są niewątpliwie inspirowane architekturą gotycką.

Zamiłowanie Sosnowskiego do struktury kryształu, będącej leitmotivem całej architektury kościoła pw. św. Rocha, widocznym zarówno w ukształtowaniu jego elewacji, jak i wnętrza, przybliża ten obiekt do nurtu europejskiego ekspresjonizmu. Zainteresowanie kryształem wiązało się ściśle z pragnieniem jak najszerszego wykorzystania w budownictwie szkła, wówczas w zasadzie utopijnym, ale z pewnością bardzo inspirującym dla wielu twórców. Z francuskiego ekspresjonizmu, czerpiącego zresztą, podobnie jak ekspresjonizm niemiecki, z gotyku, Sosnowski zapożyczył dążenie do lekkości i dynamizmu budowli. Wykorzystanie całego systemu wiotkich filarów jako podpór dla ciężkich stropów, zastosowanie dużych przeszkleń w ścianach zewnętrznych i wewnętrznych, znaczna wysokość wnętrza, oddziaływanie na widza głównie światłem i przestrzenią są niewątpliwie świadectwem zafascynowania Sosnowskiego architekturą Augusta Perreta i jego następców.

Historia

W 1746 r. na wzgórzu św. Rocha zbudowano murowaną kaplicę, która oprócz połączenia widokowego z Wysokim Stoczkiem, stanowiła element kompozycji urbanistycznej Białegostoku. Do lat 80. XIX w. obiekt pełnił funkcję kaplicy cmentarnej. W 2. poł. XIX w. szybki rozwój miasta oraz napływ katolików, zrodziły konieczność budowy nowego kościoła, co zamierzano zrealizować w miejscu barokowej kaplicy. Ówczesny proboszcz Wilhelm Szwarc zlecił Piusowi Dziekońskiemu wykonanie projektu świątyni w stylu neogotyckim. Władze rosyjskie nie wyraziły jednak zgody na taką lokalizację i ostatecznie nowy kościół stanął w centrum miasta.

Rozwój Białegostoku po I wojnie światowej oraz włączenie w obręb miasta przedmieść sprawiły, że niezbędna stała się druga parafia katolicka. Powstała ona w 1925 r., a jej proboszczem został ks. A. Abramowicz. W 1926 r. rozpisano konkurs na projekt świątyni, na który zgłoszono ponad 70 prac. W 1927 r. do realizacji przyjęto projekt profesora Politechniki Warszawskiej Oskara Sosnowskiego. Ostatecznie świątynię zaczęto budować w 1927 r. Kryzys ekonomiczny w latach 30., a nawet II wojna światowa nie wstrzymały budowy, prowadzono ją w latach 1931-39 doprowadzając obiekt do stanu surowego. Po 1942 r. nastąpiło ułożenie posadzek i realizacja wnętrza wg projektu Sosnowskiego i Stanisława Bukowskiego. W 1946 r. bp. wileński Romuald Jałbrzykowski konsekrował kościół pw. Chrystusa Króla, zaś w 1967 r. wezwanie rozszerzono o św. Rocha Wyznawcę. Od 2007 r. miały miejsce szeroko zakrojone prace remontowe wnętrza, elewacji i wieży kościoła.

W 1930 r. przystąpiono do budowy murowane ogrodzenia z kamienia i cegieł. W latach 60. XX w. ogrodzenie wyremontowano, a w 1966 r. krużganki przekształcono w sale katechetyczne.

Dom parafialny pw. Ojca Świętego Piusa XI został wybudowany pierwotnie jako przytułek-szpital. Wznoszony był w dwóch etapach: w latach 1929-1934 wykonano część pn., zaś w latach 1945-1946 dobudowano prostopadłe skrzydło. Rezydowali tu ubodzy starcy, funkcjonowała kancelaria parafialna. Od 1935 r. mieścił się dom sióstr Misjonarek św. Rodziny, które podczas wojny prowadziły w budynku ochronkę dla dzieci oraz szkołę tajnego nauczania.

Prace we wnętrzu kościoła trwały jeszcze wiele lat po śmierci Sosnowskiego (zm. w 1939 r.). Uczestniczyli w nich znamienici artyści, głównie białostoccy. Na ich czele stanął inż. arch. S. Bukowski, który w latach 1945-1962 kierował pracami przy zagospodarowywaniu terenu wokół świątyni oraz wyposażaniu jej wnętrza. Jego projektu są ołtarz główny oraz dwa ołtarze boczne, a malarki Placydy Siedleckiej-Bukowskiej - witraż w centralnej kopule kościoła.

Wystrój rzeźbiarski świątyni jest w dużej mierze dziełem Stanisława Horno-Popławskiego, autora monumentalnej rzeźby Chrystusa Dobrego Pasterza, która w 1947 r. stanęła nad główną bramą w obwałowaniach kościoła, posągu Chrystusa Króla w głównym ołtarzu oraz rzeźby Matki Bożej z Dzieciątkiem w ołtarzu zewnętrznym.

Dużą rolę w tworzeniu wyposażenia kościoła odegrał malarz i rzeźbiarz Aleksander Wels. Wykonał on wg projektu Sosnowskiego ołtarz w kaplicy Matki Bożej Ostrobramskiej, stojącą tam chrzcielnicę, ławki i konfesjonały oraz zaprojektował i wykonał ołtarz w kaplicy pw. św. Rocha.

Opis

Zespół kościoła pw. Chrystusa Króla i św. Rocha w Białymstoku usytuowany jest w rozwidleniu ulic św. Rocha i ks. A. Abramowicza, na wzgórzu, w obrębie ośmiobocznej galerii złożonej z sześciobocznego dziedzińca górnego z czterema pawilonami bramnymi i prostokątnego w rzucie dolnego dziedzińca wewnętrznego.

Kościół wzniesiony w centrum dziedzińca górnego, z wejściem głównym umieszczonym w pd.-wsch. narożniku galerii. Wejście poprzedzone schodami, zaakcentowane monumentalną figurą Chrystusa Dobrego Pasterza. Od pn.-wsch. do dziedzińca przylega dziedziniec pielgrzymkowy urządzony na niższym poziomie, dostępny parą lustrzanych schodów. U podstawy wieży trójarkadowy portyk pełniący funkcję ołtarza zewnętrznego. Kościół na rzucie ośmiobocznym, do każdego z boków przylegają prostokątne aneksy ze ściętymi narożami, połączone ze sobą trójkątnymi w zarysie łącznikami, mieszczące prezbiterium, kaplice, wieżę, salę i wejście do kościoła. Nawa główna w rzucie zbliżonym do koła w centralnej części kościoła, ujęta ośmiobocznym obejściem (nawą boczną) wydzielonym filarami, skomunikowanym z pomieszczeniami w aneksach. Bryła świątyni uskokowo zwężająca się ku górze. Dolny człon mieszczący aneksy i łączniki zwieńczony kryształową attyką, wyżej gładka attyka nad obejściem i wysoka kryształowa attyka kryjąca część centralną kościoła. Dominującym elementem świątyni jest strzelista wieża, czworoboczna w niższej kondygnacji, wyżej w formie walca ujętego ośmioboczną, ażurową kompozycją o motywie monumentalnych otworów zamkniętych półkoliście z krzyżem. Powyżej węższy, ośmioboczny człon wieży zdobiony motywem kryształowym, zwieńczony ostrosłupowym dachem, na którym złocista korona i figura Matki Boskiej. Kościół zbudowany z żelazobetonu i cegły, tynkowany. Wnętrze ośmioboczne, wydzielone słupami. Nawa centralna wywyższona, przykryta witrażowym plafonem. Obejście przykryte płaskim stropem z motywem kryształowym. Okna wąskie, zamknięte trójbocznie, zwieńczone ostrołukowym motywem kryształowym.

Budynek plebanii na rzucie litery „L”, murowany, tynkowany. Bryła czterokondygnacyjna z użytkowym poddaszem, nakryta dachami ukrytymi za ścianką parawanową przepruta niewielkimi oknami poddasza. Kryształowa attyka obiega budynek od strony kościoła i szczytów. 

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa