Reprezentuje typ świątyni wzorowanej na późnobizantyńskich kościołach krzyżowo-kopułowych. Stylowo nawiązuje do klasycyzmu rosyjskiego i architektury Petersburga.

Historia

Decyzję o budowie cerkwi parafialnej podjęto w 1838 roku. Wykonanie projektu świątyni zlecono architektowi diecezjalnemu Michałowowi. W 1840 r. plany cerkwi złożono w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w Petersburgu, a na początku 1841 r. prawosławny Litewski Konsystorz Duchowny wydał pozwolenie na budowę. Prace rozpoczęto w 1843 r. na placu obok zamkniętej już cerkwi unickiej, a zakończono w 1846 roku. Cerkiew została poświęcona przez metropolitę litewskiego i wileńskiego Józefa Siemaszko. Pierwszy remont budynku przeprowadzono w latach 1868-1872, następny w 1910 roku. Naprawiono wówczas dach, a wnętrze świątyni przyozdobiono olejną polichromią autorstwa Michała Awiłowa, który wzorował się na malowidłach w soborze kijowskim. W latach 1955-1956 odnowiono część ołtarzową świątyni oraz urządzono cerkiew dolną. W latach 1975-1976 przeprowadzono remont ścian wewnętrznych. Olejne malowidła położone na tynk uległy znacznemu wykruszeniu i odspojeniu od podłoża. Próby ich ratowania nie powiodły się i zdecydowano się na usunięcie wszystkich malowideł, pozostawiając jeden obraz Awiłowa na ścianie części ołtarzowej. Nową polichromię ścian wewnętrznych wykonał malarz białostocki Józef Łotowski. Remont w latach 1988-1990 objął dach, kopułę oraz elewacje. Konserwacji podano również malowidła na ścianach cerkwi.

Opis

Klasycystyczna, orientowana cerkiew usytuowana jest w centrum Białegostoku, po południowej stronie ul. Lipowej. Murowana z cegły, tynkowana, podpiwniczona. Założona na rzucie krzyża greckiego, do którego od zach. przylega kruchta, nad którą nadbudowana wieża-dzwonnica. Pomiędzy ramionami krzyża od południowego-wschodu umieszczona jest zakrystia. Bryła rozczłonkowana, złożona z dwóch części: korpusu głównego i wieży od zachodu. Korpus główny tworzą dwie skrzyżowane nawy kryte dachami dwuspadowymi, z półkolistą kopułą na wysokim bębnie umieszczoną w miejscu przecięcia się ramion. Bęben rozczłonkowany pilastrami z kapitelami jońskimi wspierającymi belkowanie, przepruty dwunastoma, półkoliście zamkniętymi oknami. Od zachodu nad kruchtą czworoboczna wieża zwieńczona kopułowym hełmem osadzonym na bębnie ozdobionym płycinami. Hełm wieńczy smukła iglica zakończona krzyżem. Ściany wieży podkreślone są zdwojonymi pilastrami jońskimi, dźwigającymi belkowanie, pomiędzy którymi umieszczono otwory dzwonne zakończone półkoliście. Elewacje budynku rozczłonkowane są pilastrami z doryckimi głowicami, zwieńczone doryckim belkowaniem obiegającym całą świątynię. Ramiona budynku zwieńczone są trójkątnymi frontonami obramionymi profilowanym gzymsem z ząbkami. Jednoprzestrzenne wnętrze złożone z dwóch krzyżujących się naw, założone jest na rzucie krzyża greckiego, z centralnie umieszczoną kopułą. Część nawową poprzedza przedsionek. Nawy sklepione są kolebką z lunetami i otwarte do części środkowej półkoliście zwieńczonymi otworami. Kopuła osadzona na wysokim bębnie przepruta jest dwunastoma oknami, pomiędzy którymi namalowano postacie apostołów. W dolnej części bębna widnieją popiersia starotestamentowych proroków. Błękitne podniebie kopuły wyobraża niebo z serafinami i ukazuje Chrystusa w majestacie, w otoczeniu Matki Bożej i Jana Chrzciciela. Na żagielkach kopuły przedstawieni czterej ewangeliści. Wnętrze naw pokryte polichromią ornamentalną podkreślającą podziały architektoniczne, wizerunkami świętych oraz scenami biblijnymi. Część ołtarzową od nawy oddziela ściana klasycystycznego ikonostasu.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Grażyna Rogala, OT NID w Białymstoku, 22.12.2014 r.