Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski 1890 - 1900 Białystok

Adres
Białystok

Lokalizacja
woj. podlaskie, pow. Białystok, gm. Białystok

Założona w pierwszej połowie XV wieku wieś, pierwotnie w dobrach monarszych, w końcu XVII stulecia trafiła w ręce Branickich, którzy uzyskali od króla Jana III Sobieskiego przywilej nadający jej prawa miejskie (1691).

Obecność Żydów wzmiankowano już w 1658 roku. Mieszkało ich wówczas w Białymstoku 75, a należeli do gminy w Tykocinie.

Braniccy zachęcali Żydów do osiedlenia się w ich dobrach. W 1692 roku istniał już przykahałek białostocki, podlegający gminie tykocińskiej. Powstała w 1745 roku odrębna gmina żydowska liczyła 765 osób, a wzrostowi jej znaczenia przysłużyło się zrównanie ich przez hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego Jana Klemensa Branickiego w prawach z miejscowymi mieszczanami. Pod koniec XVIII wieku w mieście mieszkało około 1800 Żydów, co stanowiło 45% białostocczan. Żydzi osiedlali się początkowo w okolicach południowej pierzei dzisiejszego rynku. Z czasem wokół pierwszej synagogi przy obecnej ulicy Suraskiej wyrosła w późniejszych latach białostocka dzielnica żydowska, zwana Szulhof.

Pod zaborem rosyjskim (od 1807 roku), zwłaszcza po powstaniu listopadowym, Białystok przeistoczył się w duży ośrodek gospodarczy (przemysł włókienniczy). W jego powstaniu obok przedsiębiorców niemieckich udział mieli kupcy i fabrykanci żydowscy — u schyłku XIX wieku należało do nich 80% z ponad 370 białostockich zakładów przemysłowych. Żydzi przodowali również wśród innych grup społeczno-zawodowych — stanowili 60% robotników, 90% kupców i handlarzy. Pod koniec XIX wieku w Białymstoku funkcjonowały 2 synagogi, 16 bet midraszy, a także kilkadziesiąt domów modlitwy. O wpływy rywalizowali zwolennicy haskali, ortodoksów i chasydów. W latach 1908–1913 na miejscu starego bet midraszu z początku XVIII wieku wzniesiono okazałą synagogę, zwaną później Wielką. W 1913 roku Żydzi w liczbie 62 tysięcy stanowili 70% społeczności miasta, które nazywano wówczas „Jerozolimą Północy”. W 1906 roku w Białymstoku doszło do krwawego pogromu (ponad 80 ofiar) zorganizowanego przez policję i żołnierzy rosyjskich.

W okresie międzywojennym na skutek masowej emigracji Żydów z Białegostoku do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Argentyny, Brazylii i Palestyny, a także postępującej asymilacji i laicyzacji (zwłaszcza wśród żydowskiej inteligencji) odsetek wyznawców religii mojżeszowej w Białymstoku zmalał, a w 1936 roku wynosił 43% ogółu ludności.

W międzywojniu działały w mieście wszystkie najważniejsze w Polsce żydowskie partie polityczne, w tym ortodoksyjna Aguda, syjonistyczne Poalej Syjon i Mizrachi, socjalistyczny Bund. W mieście rozwijało się szkolnictwo żydowskie na poziomie elementarnym i średnim, kwitło życie kulturalne. Od 1912 roku działał żydowski teatr Habima, który później dał początek Żydowskiemu Teatrowi Narodowemu w Tel Awiwie. Działały dwa kina żydowskie (Apollo i Modern), a także kluby sportowe, w tym Makabi i Morgensztern. W mieście wydawano kilka żydowskich dzienników.

Zajęcie miasta przez Wehrmacht w końcu czerwca 1941 roku oznaczało początek zagłady białostockich Żydów — spalono Chanajki (dzielnicę biedoty) i Wielką Synagogę (w której zginęło ponad 1000 osób). Już w lipcu Niemcy utworzyli getto, w którym stłoczono blisko 60 tysięcy osób, w tym wielu uciekinierów i przesiedleńców z innych miast. Na czele Judenratu (Rady Żydowskiej) stanął Efraim Barasz. Likwidacja getta rozpoczęła się w lutym 1943 roku, a jego główna faza — latem tego roku. W dniu 16 sierpnia na wieść o zarządzeniu natychmiastowej deportacji 30 tysięcy osób z białostockiego getta ruch oporu wezwał do rozpoczęcia powstania. Pięciodniowy zryw kierowany przez Mordechaja Tenenbauma i Daniela Moszkowicza uważany jest za drugie po powstaniu w getcie warszawskim wystąpienie Żydów przeciwko niemieckim oprawcom. Po zdławieniu powstania kilkadziesiąt tysięcy białostockich Żydów skierowano do obozów zagłady, głównie do Treblinki.

W 1945 roku społeczność żydowska liczyła niewiele ponad tysiąc osób, z których zdecydowana większość wyjechała z Polski po pogromie kieleckim i po Marcu 1968 roku.

W ciągu trzech wieków swoich dziejów białostoccy Żydzi chowali zmarłych na pięciu cmentarzach. 

Cmentarz żydowski przy ulicy Wschodniej został założony na północny wschód od centrum miasta w 1890 roku, na terenach dawnej wsi Bagnówka. Ostatni pochówek odbył się na nim w 1969 roku. W 1966 roku został przejęty przez Skarb Państwa, a cztery lata później ogłoszono jego zamknięcie. Ogrodzony ceglanym murem cmentarz należy do największych cmentarzy żydowskich w Polsce. Współcześnie na powierzchni 9,6 hektara zachowało się ponad 3000 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1890 roku. Nagrobki wykonane są z marmuru, granitu, wapienia i piaskowca. Inskrypcje wykonano w językach hebrajskim, jidysz, polskim, niemieckim i rosyjskim. Wiele bogato zdobionych, polichromowanych macew zachowało się zwłaszcza w pobliżu głównego wejścia; dalej stoją liczne nagrobki o skromniejszej dekoracji. Przetrwał ohel rabina Chaima Herza Halperna (zm.1919) i pomnik ofiar pogromu z 1906 roku. W 1987 roku nekropolia została wpisana do rejestru zabytków.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_20_CM.8466, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_20_CM.94707