Historia

Wzniesioną w 2. ćw. XIII w. romańską świątynię w Białym Kościele wzmiankowano po raz pierwszy w 1264 roku. Uposażono wówczas kościół wybudowany z fundacji Bogusława, kasztelana Ryczenia i Niemczy. Prawdopodobnie wcześniej, ok. roku 1200 istniała w Białym Kościele kaplica chrzcielna. W 1301 r. prawo patronatu nad kościołem nabyły strzelińskie klaryski. W 1552 r. świątynię przejęła gmina protestancka, która użytkowała ją do roku 1945 (poza okresem rekatolizacji w latach 1698-1708). W 1643 i 1768 r. budowla niszczyły pożary. W 1827 r. została poddana gruntownej przebudowie, podczas której rozebrano prezbiterium, zakrystię i kruchtę oraz przedłużono korpus kościoła w kierunku wsch. o prosto zamknięte prezbiterium na szerokość nawy; rozebrano wówczas także portal zachodni. Całość przekryto dachem dwuspadowym i podwyższono wieżę.

W 1945 r. świątynia została zniszczona, zachowały się murowane z kamienia ściany nawy do gzymsu koronującego i przyziemie wieży oraz murowane z cegły ściany prezbiterium. Ocalały też fragmenty romańskiego detalu architektonicznego.

W latach 1985-1994 kościół odbudowano pod kierunkiem Jerzego Rozpędowskiego, po przeprowadzeniu badań architektonicznych (Tadeusz Kozaczewski). Zrekonstruowano pierwotną, romańską bryłę kościoła, z wykorzystaniem murów obwodowych oraz odtworzeniem geometrii dachu i hełmu wieży, przy jednoczesnym zachowaniu zarysu wsch., XIX-wiecznej partii budowli. Ponadto wzniesiono nowo zaprojektowaną kruchtę i zakrystię. Przesklepiono prezbiterium i chór muzyczny; nad nawą założono pozorne, drewniane sklepienie kolebkowe.

Obecnie świątynia pełni rangę kościoła filialnego parafii pw. św. Marcina w Nowolesiu.

Opis

Kościół usytuowany jest w centrum wsi, otoczony cmentarzem ogrodzonym kamiennym murem, w którym od zach. znajduje się brama w formie pełnego łuku.

Kościół pierwotnie romański, po zniszczeniach wojennych został zrekonstruowany w latach 1985-1994. Orientowany, murowany ze strzelińskiego granitu i cegły, częściowo tynkowany. Jednonawowy, założony na planie prostokąta, z wieżą w zach. części korpusu oraz węższym, prosto zamkniętym prezbiterium i przylegającą do niego od pn. piętrową przybudówką, w której przyziemiu usytuowana jest zakrystia, a wyżej pomieszczenia mieszkalne. Korpus poprzedza od zach. prostokątna kruchta. Nawa i kruchta zach. nakryte są spłaszczonymi dachami dwuspadowymi; część prezbiterialna z zakrystią dachem wielospadowym; wieża czterospadowym hełmem z przedłużoną kalenicą. Otwory są zamknięte łukiem ostrołukowym, pełnym lub prostokątne; część w tynkowych opaskach.

Prezbiterium nakryte jest kolebką, nawa pozornym, drewnianym sklepieniem kolebkowym. W przyziemiu wieży sklepiona kolebą kruchta, wyżej empora; obie otwarte arkadowo na nawę. Relikty architektoniczno-rzeźbiarskie romańskiej kamieniarki z zach. portalu i pierwotnej empory zostało wtórnie wmurowane w ściany oraz użyte w konstrukcji kamiennego ołtarza głównego i w kruchcie zachodniej. W kruchcie umieszczona jest też granitowa, gotycka chrzcielnica z XIV-XV w., przeniesiona w 1993 r. z Nieszkowic. Druga XVIII-wieczna, kamienna chrzcielnica znajduje się w nawie.

Na terenie cmentarza lapidarium, w którym zgromadzono XVI-XIX wieczne płyty nagrobne i inskrypcyjne oraz fragmenty nagrobków; ustawiono też kapliczkę słupową.

Zabytek dostępny.

oprac. Beata Sebzda, OT NID we Wrocławiu, 21.04.2015 r.