Przetrwało na nim ponad 900 kamiennych nagrobków. Tak duża liczba zachowanych i udokumentowanych macew na nekropolii czynnej co najmniej od 1621 do 1938 r. daje wyjątkową możliwość poznania żydowskiej sztuki nagrobnej od renesansu po lata międzywojenne.

Epigrafika nagrobna przywołuje pamięć o licznej niegdyś społeczności zamieszkującej tę część Śląska na przestrzeni 300 lat. Za formą steli, ornamentyką, a także motywami księgi, dłoni w geście błogosławieństwa, drzewa, świecy, dzbana, lewa, jelenia albo ptaka kryją się treści symboliczne. Zarówno treść, jak i forma w żydowskiej sztuce sepulkralnej odzwierciedlają także przemiany społeczno-kulturowe ludności w kontekście sytuacji politycznej. Obserwujemy symptomy stopniowej asymilacji żydów i ich wzrastające utożsamianie się z kulturą europejską, jak np. odchodzenie od języka hebrajskiego w inskrypcjach nagrobnych na rzecz niemieckiego (początkowo zapisywanego jeszcze alfabetem hebrajskim) w połowie XIX wieku. Postępowi żydzi coraz częściej sięgali również do ogólnoeuropejskiej symboliki eschatologicznej, wprowadzając do kanonu np. motyw klepsydry.

Historia

Według tradycji historia bialskich żydów sięga końca XIV wieku. W latach 80. XVI w. ich liczba zaczęła szybko rosnąć - Biała stała się bowiem jedynym, obok Głogowa, miastem na Śląsku, które żydzi mogli zamieszkiwać zgodnie z prawem. Gmina żydowska w 2. poł. XVI w. była już zorganizowana, miała własną synagogę i szkołę, a zapewne także własne miejsce pochówku. W 1688 r. dzielnica żydowska zajmowała powierzchnię 1/3 miasta, a pod koniec XVIII w. starozakonni stanowili większą część mieszkańców Białej.

Najpełniejszą wiedzę na temat cmentarza przyniosły badania prof. Jerzego Woronczaka i dr. Jana Pawła Woronczaka z Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 80. i 90. XX wieku. Podczas nich, w 1984 r., w pobliżu cmentarza znaleziono pochodzący stąd najstarszy znany nagrobek z przełomu 1621 i 1622 roku. Kirkut zatem musiał już w tym czasie funkcjonować. W latach 1664-1810 cmentarz był pięciokrotnie powiększany.

Dziś w Białej nie mieszka już ani jeden wyznawca judaizmu. Dzięki inicjatywom mieszkańców oraz zaangażowaniu młodzieży, która m.in. w ramach programu Antyschematy porządkowała cmentarz, miejsce to jest utrzymane w stanie, który umożliwia jego rewaloryzację. Prace porządkowe na cmentarzu kilkakrotnie prowadziła Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Opis

Cmentarz żydowski w Białej położony jest na poł. od miasta, na stromym stoku wzgórza Kopiec, dawniej nazywanego Schweden Schanze. Obecnie zajmuje powierzchnię 0,67 ha.

Zachowało się - w całości lub we fragmentach - 907 macew. Większość z nich pochodzi z 1. poł. XIX wieku. Cztery najstarsze powstały w XVII wieku (najstarsza zachowana in situ pochodzi z 1645 r.). Macewy mają formę pionowych, pojedynczych stel (wyjątkiem jest 18 nagrobków podwójnych), głównie z wapienia i piaskowca. Dawniej istniały zapewne również macewy drewniane.

Z murowanego ogrodzenia z ok. 1700 r. zachowała się jedynie zniszczona brama, jeszcze w latach 80. XX w. zamknięta łukiem. Pozostały fundamenty domu przedpogrzebowego i gruzy po domu grabarza, pochodzących z XIX wieku.

Zabytek ogólnodostępny.

Oprac. Joanna Szot, NID OT w Opolu, 10.06.2014 r.