Walory obronne zamku - związane z niedostępnością położenia i ulokowaniem go wśród podmokłych łąk - były potęgowane bezpośrednim sąsiedztwem wody wypełniającej fosę, która otaczała mury budowli. Schemat przestrzenny zamku biesiekierskiego (prostokątny dziedziniec otoczony murami obronnymi, z wieżą bramną w murze południowym i z wielokondygnacyjnym domem wzniesionym wzdłuż muru północnego na całej jego długości) nawiązuje do typowych układów piętnastowiecznych zamków prywatnych.

Historia

Zamek w Besiekierach powstał jako siedziba rycerska z fundacji Mikołaja (Wawrzyńca?) Sokołowskiego ok. 1560 r., w okresie sprawowania przez niego godności wojewody łęczyckiego. W 1597 r. budowla należąca do Sokołowskich przeszła na własność bpa warmińskiego kard. Andrzeja Batorego, następnie Zofii Batorówny i Jerzego Rakoczego. W tym czasie, co potwierdzają badania archeologiczne, zamek miał charakter obronny. Składał się z pomalowanego na kolor czerwony czterokondygnacyjnego domu zamkowego, zamykającego od północy otoczony prostymi murami czworoboczny dziedziniec, i z wieży bramnej na osi muru południowego. Mury zamku wyrastały wprost z wody. W 1655 r. obiekt wyremontował i przebudował starosta Jan Szymon Szczawiński. Informacje o tej przebudowie były treścią dwóch tablic fundacyjnych - jednej wmurowanej w wieżę bramną, ufundowanej w 1653 r. przez Jana Szymona Szczawińskiego, i drugiej umieszczonej na fasadzie domu zamkowego. Siedemnastowieczna przebudowa zamku zatarła wcześniejszą surowość założenia późnogotyckiego. W czasie tej przebudowy zapewne obsypano mury budowli, tworząc kopiec (wyspę), pokryto je wapiennymi tynkami, na narożnikach dachów domu założono „banie mosiężne” i dwie „kopuły” wieńczące budynek bramny. Prawdopodobnie dopiero wtedy wzniesiono górną, ośmioboczną część budynku bramnego (jeśli istniała wcześniej, to opilastrowano ją, otynkowano i nadano barokowy wystrój). W wyniku przebudowy powstał obiekt o charakterze rezydencji, złożonej z otynkowanego domu zamkowego, dziedzińca, do którego ścian zachodniej i wschodniej dostawiono piętrowe ciągi arkad (naśladujących dziedzińce renesansowe pałaców Polski południowej) umożliwiających komunikację nad poziomem dziedzińca między pierwszym piętrem domu dużego a kaplicą zlokalizowaną w budynku bramnym, i tynkowanej wieży bramnej z dwoma budynkami gospodarczymi po jej bokach na dziedzińcu. W domu dużym wymieniono sklepienia sal na drewniane stropy i poszerzono otwory okienne. Po przebudowie zamek stał się rezydencją z arkadowym dziedzińcem i dużą liczbą izb mieszkalnych, usytuowaną w centrum znacznego majątku ziemskiego Szczawińskich. Po tej barokizacji nie prowadzono już na zamku większych prac budowlanych. Kolejne opisy i inwentarze budowli z XVII-XVIII w. notowały obraz postępującego opuszczenia obiektu. Przyśpieszył je pożar części zamku w 1731 r., a także rozebranie drugiego piętra zamkowego domu mieszkalnego, co istotnie wpłynęło na zmianę bryły budowli. Kolejnymi właścicielami zamku byli w XVIII w. Gajewscy. Opuszczona po 1800 r. budowla z wolna popadała w ruinę. W XIX w. obniżono dom zamkowy i przykryto słomianym dachem. Zamek pełnił w tym czasie funkcje gospodarcze. W 2010 r. zakończono prace porządkowe na zamku (m.in. odsłonięto nawierzchnię dziedzińca) oraz zrewaloryzowano fosę i wypełniono ją wodą.

Opis

Ruiny zamku zlokalizowane na uboczu wsi Besiekiery. Na wyspie, w wypełnionej wodą fosie, ruina zamku ceglanego. Budowla zrealizowana na planie czworoboku (ok. 38 x 40 m), z muru ceglanego na kamiennym fundamencie, wzniesionego techniką opus emplectum. Mur oblicowany z zewnątrz cegłą w układzie polskim, w niższych partiach trzonu wypełniony cegłą w układzie poprzecznym do kierunku przebiegu muru, w wyższych - kamieniem polnym wyrównanym gruzem ceglano-kamiennym. Ogólny układ przestrzenny zamku dość czytelny. Budowla złożona z trzech elementów: prostokątnego dziedzińca otoczonego od wschodu, zachodu i południa murem obronnym, zamykającej go na całej długości od północy pozostałości prostokątnego budynku oraz - na osi południowej ściany dziedzińca - pozostałości przejazdu bramnego i wieży. Grubość murów wynosi 2 m, ich wysokość jest jednak trudna do ustalenia, ponieważ w żadnym miejscu nie zachowała się korona muru, nie istnieją ponadto żadne świadectwa jego pierwotnej wysokości. W kurtynie zachodniej muru przetrwały dwa otwory: jeden z nich jest prawdopodobnie pozostałością przejścia, drugi stanowi rezultat zniszczeń. Kurtyna wschodnia zamku, bardziej zniszczona, wielokrotnie poprzerywana, jest niższa od pozostałych. Kurtyna południowa zachowała się najlepiej, ale również bez pełnej wysokości. Po obu stronach otworu bramnego od strony dziedzińca przetrwał, widoczny na tym samym poziomie z obu jego stron, ciąg kwadratowych prześwitów, niewątpliwie pozostałych po osadzeniu belek stropowych istniejących tu d. budynków gospodarczych. Z wieży i przejazdu bramnego dotrwał do dziś fragment ściany zachodniej, który zdradza istnienie czterech kondygnacji: dwóch dolnych na rzucie kwadratu i dwóch wyższych ośmiobocznych. Czworokątna dolna część ma ścianę zewnętrzną gładką, z dwoma otworami okiennymi w górnej kondygnacji. Stojący na niej ośmiobok jest pilastrowany na krawędziach i zwieńczony wyraźnie wyprofilowanym gzymsem, z oknami na dwóch kondygnacjach: dołem prostokątne, nad nimi okrągłe. Ze ściany wschodniej zachował się w trzonie muru relikt przyziemia. Podobny stan zachowania wykazuje ściana północna, w której widnieje jednak zrujnowany i powiększony otwór po przelocie bramnym (światło bramy wynosiło prawdopodobnie 2,4 m w pionie i do 3,0 m w poziomie), z zachowanym bezpośrednio przy ziemi oblicowaniem. Południowej ściany wieży brak. Poziomy kondygnacji wewnętrznych są możliwe do określenia dzięki widocznym podziałom poziomym. Na kondygnacji przyziemia, przeprutej przelotem bramnym, na ścianie zachodniej i w jej styku ze ścianą północną zachował się ślad (spływ) sklepienia kolebkowego. Na drugiej kondygnacji tej ściany są widoczne ślady sklepienia kolebkowego z lunetami, nad nimi zaś - zaczepy do mocowania legarów podłogowych. W części ośmiobocznej, między drugą i czwartą kondygnacją, zachowały się gniazda belek stropowych. Konstrukcyjnie ściany wieży są podobne do murów zamkowych: w przyziemiu całkowicie ceglane, wyżej z trzonem z warstwowanego kamienia polnego na zaprawie wapienno-piaskowej, w ośmioboku zaś wyłącznie z cegły. Całość, zarówno z zewnątrz, jak i od wewnątrz, oblicowana cegłą w układzie polskim. Lico to zachowało się z ubytkami na ścianie zachodniej. Na reliktach pozostałych ścian brak licowania. W domu zamkowym, wzniesionym wzdłuż północnej ściany dziedzińca, zachowały się fragmenty podziałów wewnętrznych - czterech izb parteru. W partiach wschodniej, północnej i zachodniej mury istnieją reliktowo do wysokości pierwszego piętra. Najlepiej zachowały się mury w obu zewnętrznych narożnikach, będących jednocześnie narożnikami zewnętrznymi całego założenia. Obecnie wyspa zamkowa otacza mury zamku z zewnątrz pasem szerokości ok. 10 m. Ma ona płaską powierzchnię, niewielkimi skarpami schodzącą do wody w fosie. Fosa zamkowa to położony w pobliżu cieku staw o zarysie zbliżonym do owalu. Zamek jest umiejscowiony w jej południowo-wschodniej części wyspy. Do ruin zamku wiedzie nowy most, prowadzący do przelotu budynku bramnego.

Zabytek dostępny.

Oprac. Jolanta Welc-Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 18.07.2014 r.