Założenie w sposób przemyślany sprzężone osią funkcjonalną i widokową z gotyckim kościołem parafialnym.

Historia

Od średniowiecza Bejsce były ośrodkiem dużych i dobrze utrzymanych dóbr, które do XVII w. były własnością Firlejów i już wówczas istniał pałac, a wokół niego park, którego częścią był wzmiankowany w 1. poł. XVII stulecia ogród botaniczny. U schyłku XVI w. Mikołaj Firlej, wojewoda krakowski, dobudował do kościoła parafialnego kaplicę grobową, której oszałamiające wnętrze określane bywa jako szczytowe osiągnięcie polskiego manieryzmu. Z 2. poł. XVIII w., kiedy dobra posiadali Sanguszkowie, zachował się sporządzony w 1772 r. opis starego murowanego z kamienia pałacu, z ogrodem włoskim oraz parkiem, którego głównym akcentem była aleja lipowo-grabowa. W 1796 r. Bejsce przeszły na własność Badenich herbu Bończa i wtedy rozpoczęła się historia obecnie istniejącego założenia rezydencjonalnego. W 1802 r. ukończono budowę pałacu, wzniesionego na zlecenie Marcina Badeniego (1751-1824), w okresie Księstwa Warszawskiego dyrektora dóbr i lasów narodowych, a w Królestwie Kongresowym prezesa Sądu Najwyższego i ministra sprawiedliwości. Projektantem budowli był jeden z najwybitniejszych architektów klasycyzmu na ziemiach polskich, Jakub Kubicki, uczeń Dominika Merliniego, twórca m.in. warszawskiego Belwederu czy pałacu w Igołomi. W ciągu XIX w. wokół parku powstało rozległe założenie folwarczne, z kilkunastoma murowanymi i murowano-drewnianymi budynkami gospodarczymi, m.in. nieistniejącą już neogotycką gorzelnią. Około 1870 r., kiedy Bejsce były własnością Byszewskich, przekomponowano park w duchu krajobrazowym, według projektu Augustyna Denizot. W 1944 r. dobra zostały upaństwowione; początkowo w pałacu mieściła się szkoła rolnicza, a później dom starców, prowadzony przez ss. Sercanki z Krakowa. Od 1952 r. w pałacu mieści się Państwowy Dom Pomocy Społecznej dla Dorosłych. W okresie po drugiej wojnie światowej świetnie zachowana w swojej pierwotnej kreacji budowla poddawana była systematycznym restauracjom i pracom konserwatorskim, dotyczącym w szczególności stiukowego i malarskiego wystroju głównych pomieszczeń, który stanowi jedną z głównych atrakcji pałacu. Zniknęły natomiast zabudowania folwarczne i budynki gospodarcze, które stały niegdyś przy pałacu; rozbiórkę tych ostatnich zakończono w 1995 r. Prace konserwatorsko-remontowe przy aranżacji wnętrz, elewacjach i wystroju wykonywane są nadal, ze szczególnym nasileniem od 2000 r. Z dawnego obszernego założenia pałacowo-parkowo-folwarcznego pozostała obecnie część rezydencjonalna (pałac, park i teren dawnych ogrodów), otoczony od zachodu stawami.

Opis

Zespół pałacowy usytuowany jest w obrębie wsch. części wsi, na zachodnim stoku wzgórza, którego kulminację zajmuje teren świątyni par. Z trzech pierwotnych elementów (część rezydencjonalna z pałacem, parkiem i ogrodami, kościół par. oraz część folwarczna) pozostały zasadniczo dwa pierwsze, zakomponowane wokół osi, na której krańcu wsch. stoi gotycki kościół, a zach. - pałac, otoczony przez rozległe krajobrazowe założenie parkowo-ogrodowe. Od strony zach. park otoczony jest systemem stawów. Murowany z kamienia klasycystyczny budynek pałacu zachował się do naszych czasów w pierwotnym kształcie ogólnym, niezmąconym późniejszymi ingerencjami. Obszerny piętrowy gmach (z drugą kondygnacją w formie mezzanino) stoi na wysokim kamiennym cokole piwnicznym. Spadek stoku powoduje, że od strony elewacji pd. (ogrodowej) kondygnacja piwniczna jest odsłonięta, przez co widoczne są trzy kondygnacje. Korpus przykryty jest wysokim dachem czteropołaciowym, na którego krótkiej kalenicy znajdują się wyloty kominowe, osłonięte balustradą w kształcie ozdobnej ślepej attyki. Fasada główna (pn.) ma na osi wysunięty przed lico, potężny czterokolumnowy portyk w wielkim porządku; kanelowane doryckie kolumny dźwigają duży trójkątny fronton, na którym Marcin Badeni kazał umieścić napis: „PRACA NADAŁA SPOCZYNEK”, dobitnie świadczący o celu budowy założenia. Na osi elewacji ogrodowej znajduje się trójbocznie zamknięty ryzalit, kryjący wysunięty fragment okrągłej sali balowej, również zwieńczony trójkątnym frontonem. Pod ryzalitowym tarasem widać wymurowaną z polnych kamieni, poszarpaną ścianę sztucznej groty, która wprowadza w klasyczny chłód i symetrię gmachu element romantycznego uniesienia. Wszystkie elewacje zwieńczone są belkowaniem z mocno wysuniętym profilowanym gzymsem i kostkowym fryzem, który zdobi również trójkątne frontony fasady u ryzalitu ogrodowego. Naprzemienny rytm prosto i półkoliście sklepionych otworów okiennych oraz boniowane płaszczyzny ścian dopełniają obrazu stylowej bryły pałacu. Zachwycający i nadzwyczaj dobrze zachowany jest wystrój wnętrz, zwłaszcza dawnej sali balowej, pomieszczenia o wysokości dwóch kondygnacji, okrągłego w rzucie (z konchową wnęką), przekrytego stropem naśladującym zwierciadlane sklepienie, w profilowanej opasce stiukowych pseudokasetonów. Ściany Sali zdobione są dekoracją sztukatorską i malarską w stylu francuskim, z wizerunkami muz oraz motywami roślinnymi na międzyokiennych lizenach. Obrazu wspaniałego wystroju sali dopełnia parkiet z wielobarwnego drewna. Podobne stylowo dekoracje zachowały się też w innych pomieszczeniach pałacu, m.in. w sieni wejściowej (gdzie stoi również oryginalny piec z białych kafli, tzw. berlinek, zdobiony oszczędnymi, rokokowymi jeszcze w wyrazie motywami), a także w gabinecie owalnym, w pd.-wsch. części gmachu. Znajdująca się poniżej sali balowej sztuczna grota ma ciekawe, kopulaste sklepienie, wymurowane z dzikich polnych kamieni. Pałac otoczony jest przez dobrze utrzymany park krajobrazowy, okolony od zach. stawami, w którym wyraźnie jeszcze widać pierwotną myśl kompozycyjną, zespalającą w jedną przestrzenną całość powstałe w różnych czasach elementy.

Zabytek dostępny po wcześniejszym uzgodnieniu z Dyrekcją Państwowego Domu Pomocy Społecznej.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 07-12-2015 r.