Wnętrze prezbiterium, z baldachimowymi niszami usytuowanymi na osiach służek sklepienia, w swym wyrazie nawiązuje do prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie. Polichromia prezbiterialna z lat 70.-80. XIV wieku zaliczana jest w poczet ważnych dokonań rustykalnego nurtu malarstwa gotyckiego w Polsce. Równie istotne miejsce w panoramie sztuki polskiej XV-XIX wieku zajmują zgromadzone w świątyni dzieła malarstwa i rzeźby.

Historia

Pierwsza wzmianka o parafii w Bejscach pochodzi z 1326 roku. Obecny, gotycki kościół (powstały w miejsce drewnianego) wzniesiono w dwóch fazach w 2. poowie XIV wieku z fundacji, według Jana Długosza, Ostasza z Bejsc. W 4. ćwierci XVI i na początku XVII wieku, z inicjatywy wojewody krakowskiego Mikołaja Firleja, dobudowano do niego kruchtę południową, dwie kaplice: św. Anny i grobową Firlejów. Prace te wykonali artyści pińczowscy, między innymi Tomasz Nikiel. W 1620 roku świątynię splądrowano. W 1621 roku po doraźnych remontach dokonano jej konsekracji. W 1649 roku odrestaurowano kaplicę św. Anny. W 1771 roku wybudowano obecną dzwonnicę. W latach 70.-80. XIX wieku przeprowadzono gruntowną restaurację kościoła i jego regotycyzację, według projektu Władysława Pietrzykowskiego z 1877 roku (m.in.: wtedy sklepiono nawę i wystawiono chór, wykonawcą był Franciszek Ślusarczyk). W latach 1882-1893 zakupiono neogotyckie ołtarze boczne i organy (wykonawcą firma Józef Szymański z Warszawy). W latach 1907-1912, według projektu Zygmunta Hendla, odnowiono wnętrze, szczyty i sygnaturkę budowli. W latach 1935 i 1959 była remontowana. W 1964 roku odsłonięto i poddano konserwacji gotyckie freski w prezbiterium. W latach 1970-1979 dokonano renowacji świątyni, ogrodzenia i rozbudowano dzwonnicę. W latach 1993-1994, 2000-2014 przeprowadzono w kościele gruntowne prace budowlano-restauratorskie, konserwacji poddano także elementy jego wyposażenia i wystroju.

Opis

Zespół kościelny usytuowany na wzniesieniu, w centrum wsi, zajmuje wnętrze owalnego placu, otoczonego kamiennym murem i starodrzewem. Złożony jest z gotyckiej świątyni z manierystyczną kaplicą Firlejów (osobna nota), dawnego cmentarza i dzwonnicy. Orientowana, jednonawowa świątynia opięta skarpami składa się z czteroprzęsłowej nawy oraz węższego i niższego od niej prezbiterium, zakończonego trójbocznie. Od północy do prezbiterium przylega niska, prostokątna zakrystia, zamknięta dwubocznie w szpic. Korpus ujmuje po bokach para, niższych od niego, symetrycznych kaplic: od południa kwadratowa Firlejów z kruchtą, a od północy prostokątna św. Anny, w której pobliżu znajduję się, w grubości murów, czworoboczna wieża. Kościół wymurowano z cegły w wątkach polskim i wendyjskim, częściowo wytynkowano. Nakrywają go dachy dwuspadowy (nad nawą z sygnaturą, prezbiterium), pulpitowy (nad zakrystią, kaplicą św. Anny), trójpołaciowy (zakończenie prezbiterium). Ceglane elewacje budowli rozczłonkowano poziomymi gzymsami i skarpami, między którymi w fasadzie umieszczono „ganek”, a we wschodniej ścianie prezbiterium ogrójec. Wejścia akcentowane są kamiennymi portalami: główne - gotyckim ostrołukowym, a boczne, w kruchcie - manierystycznym z popiersiem św. Mikołaja w nadprożu (wykonawcą Tomasz Nikiel?). Wnętrze świątyni nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe (w nawie, prezbiterium z płaskorzeźbionymi zwornikami i polichromią z końca XVI wieku, zakrystii z rzeźbionymi wspornikami) i kolebkowe (w kaplicy św. Anny). Ściany prezbiterium, pokryte  polichromią z lat 70.-80. XIV wieku, rozczłonkowano baldachimowymi niszami, ustawionymi na osiach służek sklepienia. Wejście do zakrystii podkreśla ostrołukowy portal, w jej środku znajduje się kamienne sakramentarium z 2. połowy XIV wieku. Wśród elementów wyposażenia świątyni, godnymi uwagi są m.in.: krucyfiks z lat 20.-30. XVI wieku (atryb. Mistrz Pasji Przydonickiej), nagrobek Elżbiety Firlejówny z około 1580 roku (atryb. Girolamo Canavesi), chrzcielnica z alabastru przed rokiem 1596 (atryb. Tomasz Nikiel), obraz św. Marcina po 1673 roku (atryb. Martino Altomonte), obraz Ukrzyżowanie z 1874 roku (wykonawcą Wojciech Gerson), neogotyckie ołtarze boczne z 1883 roku (projektu Józef Dziekoński). Dawny cmentarz przykościelny, znajdujący się w obrębie murowanego ogrodzenia, nie ma widocznych obiektów sepulkralnych. We wschodniej jego części, na osi świątyni, usytuowano bezstylową, murowaną dzwonnicę na rzucie w kształcie litery „T”. Składa się ona z dwukondygnacyjnej, prostokątnej dawnej dzwonnicy z 1771 roku i parterowej, prostokątnej dobudówki z roku 1978. Budowla ta ma skromne, tynkowane elewacje z trójkątnymi szczytami. Nakrywają ją dwuspadowe dachy.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 25.09.2014 r.