Historia

Początki obecnego kościoła p.w. św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej w Bartoszycach sięgają zapewne roku 1332, gdy wielki mistrz krzyżacki Luter z Brunszwiku przeprowadził ponowną lokację miasta i w przywileju lokacyjnym przewidział nadanie ziemskie dla miejskiego proboszcza. Zaburzenie regularnej siatki ulic w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła sugeruje, iż w miejscu obecnej świątyni mógł istnieć starszy kościół, którego konstrukcję zapewne wykorzystano przy wznoszeniu obecnej budowli. Kościół powstawał w dwóch etapach: w XIV i w XV w. W pierwszym etapie wzniesiono kościół pseudobazylikowy. Jako pierwsze zbudowano poligonalnie zamknięte prezbiterium. Jeszcze przed połową wieku XIV przystąpiono do budowy trójnawowego, trójprzęsłowego i pseudobazylikowego korpusu z emporą strychową, zamkniętego od zachodu czworoboczną wieżą. Nawa główna została najprawdopodobniej wzniesiona w 2 połowie XIV w. W literaturze przedmiotu jest datowana od lat połowy XIV wieku po lata 1360-1390. W tym etapie rozpoczęto również budowę wieży, która początkowo została zrealizowana jedynie do wysokości pierwszej kondygnacji. Na przedłużeniu naw bocznych dobudowano dwie prostokątnie zamknięte kaplice. W nawach bocznych wymurowano sklepienia gwiaździste. Pierwotnie nawa główna nie posiadała sklepienia. Kryta była stropem lub posiadał otwartą więźbę. Wkrótce po ukończeniu korpusu podwyższono nieznacznie prezbiterium zrównując je wysokością z nawą główną i wybudowano dwupoziomową zakrystię północną. Na tym etapie budowy wysokość kościoła sięgała obecnego poziomu gzymsu pod drugą kondygnacją okien w prezbiterium. W drugim etapie budowy przypadającym na wiek XV zmieniono typ kościoła na bazylikowy. Nadbudowano chór kościoła, a następnie znacznie podwyższono nawę główną kościoła, co doprowadziło do powstania na terenie Państwa Zakonnego rzadkiego przykładu kościoła bazylikowego. Nie jest znana dokładna data nadbudowy nawy głównej, być może nastąpiła ona ok. 1400-1450r. Gwiaździste sklepienie nawy głównej powstało przed 1487r. W etapie tym dobudowano kolejne dwie kondygnacje wieży. Na przełomie XIV i XV w. dobudowano kaplice przy elewacji południowej (kaplica Mariacka), w XVI w. ukończono budowę kaplic przy wieży oraz wybudowano ostatnią, czwartą kondygnację wieżową. Zwieńczenie wieży wykonano w 1732r. W XVIII wieku przemurowano portale zachodni i południowy. Kruchtę północną wzniesiono w 1882r. Kościół został poważnie uszkodzony w 1945r. (zniszczenie sklepień) i odbudowany w latach 1946-1958. Ostateczna forma kościoła jako wysokiej, poligonalnie zamkniętej bazyliki, wraz z charakterystycznym rozplanowaniem wnętrza (arkady oddzielające nawy sprawiają wrażenie wyciętych w ścianie a nie wspartych na kolumnach lub filarach) wskazuje na wpływy Dolnego Śląska (kościół św. Elżbiety we Wrocławiu). Artykulacja ścian głównych wysokimi wnękami ujmującymi arkady międzynawowe wywodzi się z architektury cysterskiej i oprócz Bartoszyc została zastosowana w kościołach w Pelplinie, Starogardzie Gdańskim, Ornecie i Gdańsku. Różnica między tymi obiektami a kościołem w Bartoszycach polega na zastosowaniu w pozostałych kościołach filarów jako elementu nośnego, podczas gdy w kościele bartoszyckim artykulacja jest wyprowadzona bezpośrednio z przestrzeni międzyarkadowej. Taki typ rozwiązania można odnaleźć w katedrze w Królewcu. Typ emporowej bazyliki z profilami ćwierćwałkowymi cegieł w dekoracji ma ponadto swoje analogie na obszarze Danii (kościół św. Mikołaja w Slagelse).

Opis

Kościół znajduje się w północnej części starego miasta w Bartoszycach, w pobliżu murów miejskich. Jest to gotycka, orientowana, murowana z cegły trójnawowa i trójprzęsłowa bazylika z dwuprzęsłowym, zamkniętym poligonalnie prezbiterium z przyporami i czterokondygnacyjną wieżą od zachodu. Przy elewacji południowej dobudowano dwie kaplice, przy elewacji północnej kruchtę. Dach z sygnaturką, dwuspadowy kryty dachówką ceramiczną typu mnich-mniszka. W zwartej, wysokiej bryle kościoła dominuje czterokondygnacyjna wieża kryta barokowym hełmem. Elewacje dwukondygnacyjne. Część górna w partii korpusu nawowego rozczłonkowana rzędem na przemian okien i mniejszych blend, w partii prezbiterium jedynie okien. Część dolna rozczłonkowana oknami w partii prezbiterium oraz na poziomie kaplic. Wnętrze kościoła jednolite (zintegrowanie korpusu nawowego i prezbiterium) oraz dwupoziomowe. Ponad nawami bocznymi kościół posiada strefę zamurowanych obecnie arkad, które pierwotnie otwierały się ku nawie głównej. W kościele wykonano sklepienia gwiaździste. Nawy oddzielone od siebie ostrołukowymi arkadami przebitymi bezpośrednio w ścianie. Ściana dodatkowo artykułowana jest płytkimi, ostrołukowymi niszami. Jako główny element dekoracyjny wykorzystano ceglane profile ćwierćwałka. Do najcenniejszego wyposażenia wnętrza należy późnogotycka Grupa Ukrzyżowania, z ok. 1500r.

Zabytek dostępny z zewnątrz. Wnętrza dostępne po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Joanna Jakutowicz, OT w Olsztynie. 29.07.2014 r.