Zabytki te należą do elitarnej w skali kraju grupy autentycznych przykładów wiejskiej rezydencji magnackiej skupiającej w swoich granicach rozwiązania o charakterze reprezentacyjnym, gospodarczym i przemysłowym. Mają one wyjątkowe znaczenie dla kultury narodowej, przede wszystkim, ze względu na stan zachowania oraz związek z wybitnymi postaciami historycznymi.

Zespół w Nieborowie i Arkadii cechuje wysoka wartość artystyczna przejawiająca się zarówno w formie architektury rezydencjonalnej, jak i w realizacjach sztuki ogrodowej.

Siedemnastowieczna bryła barokowego pałacu w Nieborowie wraz z autentycznym układem i wyposażeniem wnętrz, ocalałymi zbiorami sztuki, biblioteką i archiwum jest jedną z najlepiej zachowanych rezydencji polskiej magnaterii. Pałac zaprojektowany został przez architekta królewskiego - Tylmana z Gameren w stylu uwzględniającym tradycyjne rozwiązania wywodzące się ze stylu polskich dworów obronnych (wieże narożne)

Zespół pałacowo-ogrodowy posiada czytelny układ przestrzenny z zachowanymi charakterystycznymi elementami struktury ogrodu regularnego i krajobrazowego, a także w znacznym stopniu oryginalnym tworzywem roślinnym i układem wodnym. Jest to kompozycja zaliczana do klasycznych ogrodów formalnych, o schemacie typowym dla rozwiązań szkoły francuskiej XVII w., posiadająca również cechy wiążące ją z grupą holenderskich i niemieckich teoretyków 1 poł. XVII w. Jego późniejsza rozbudowa o części peryferyjne zrealizowana przy udziale Szymona Bogumiła Zuga (projektanta klasycystycznych budynków i budowli) polegała na konsekwentnym zachowaniu pierwotnych założeń, umożliwiającym dopełnienie wcześniejszego programu zgodnie z duchem zmieniających się epok.

Ogród w Arkadii zakładany od 1778 r. z inspiracji księżnej Heleny z Przeździeckich Radziwiłłowej należy do pierwszych w Polsce, powstałych pod wpływem szkoły angielsko-chińskiej, kompozycji o cechach początkowo sentymentalnych, wzbogaconych później o rys romantyczny. Obok nieistniejących już Powązek księżnej Izabeli z Flemingów Czartoryskiej i Mokotowa księżnej Izabeli Lubomirskiej, Arkadia jest najbardziej znaną w Polsce realizacją tego typu, równocześnie - jednym z niewielu ogrodów sentymentalno-romantycznych w Europie, które przetrwały w nieznacznie zmienionej postaci. Niezwykle wyszukany, osobisty intelektualny program ogrodu, zrealizowany przez księżnę Radziwiłłową wraz z zaprojektowanymi budowlami nawiązującymi do tradycji rzymskiego antyku i kolekcją „starożytności”, stawiają ten obiekt w jednym rzędzie z podobnymi rozwiązaniami europejskimi.

Ogród przetrwał w pierwotnych granicach. Kompozycja rozwijana od końca XVIII w. po wiek XIX stanowi oryginalną interpretację aktualnych poglądów epoki i została nieznacznie tylko zmieniona przez następców Heleny.

Zarówno w przypadku Nieborowa, jak i Arkadii, na szczególną uwagę zasługuje fakt poszanowania przez kolejnych właścicieli dorobku poprzedników i podejmowanie działań zabezpieczających i rozwijających program rezydencji, dzięki czemu zachowała się oryginalna substancja zabytkowa założenia. Przetrwał także, co szczególnie rzadkie, wystrój wnętrz pałacowych oraz tradycja produkcji miejscowych wyrobów ceramicznych (Manufaktura Majoliki).

Historia

Początki zespołu pałacowo-ogrodowego w Nieborowie sięgają wcześniejszego założenia dworsko-folwarcznego, udokumentowanego w końcu XVI w. jako siedziba rycerskiego rodu Nieborowskich herbu Prawda. Około 1690 r. majątek nabył kardynał Michał Stefan Radziejowski. Rozbudował dawny dwór, przekształcając go w pałac barokowy wg projektu Tylmana z Gameren. Prawdopodobnie, równolegle z pałacem po jego stronie południowej wytyczony został regularny ogród. W latach 1697-1765 właścicielami Nieborowa byli Towiańscy i Lubomirscy, a następnie kasztelan dobrzyński, Stanisław Łochocki. Znaczniejsze zmiany w rezydencji przypadły na lata 1765-1774, kiedy Nieborów należał do księcia Michała Kazimierza Ogińskiego. W latach 1774-1831 dobra nieborowskie stały się własnością Michała Hieronima Radziwiłła, miecznika Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego żony, Heleny z Przeździeckich.

W 1780 r. dobra powiększono o wieś Łupia (później Arkadia), w której już w 1778 r. księżna wraz z Szymonem Bogumiłem Zugiem rozpoczęła zakładanie nowego ogrodu. Jego program, będący odpowiedzią na nowe idee w sztuce ogrodowej, realizowany był sukcesywnie do śmierci fundatorki w 1821 r., przechodząc stopniową transformację od kompozycji utrzymanej w nurcie sentymentalnym ku romantycznej, w której projektantem budowli był Henryk Ittar.

Po śmierci Michała Hieronima Radziwiłła rezydencja nieborowska popadła w zaniedbanie. W Arkadii część budynków uległa degradacji, sprzedano część wyposażenia rzeźbiarskiego. W 1870 r. ogród wraz z pawilonami sprzedano.

Dobra scalił ponownie w 1879 r. Michał Piotr Radziwiłł. Rozpoczął renowację pałacu i przekomponował niektóre partie ogrodu. Od roku 1893 r. również ogród w Arkadii powrócił w ręce rodziny. Rozpoczęto ratowanie i odbudowę zniszczonych budowli, przeprowadzono prace pielęgnacyjne. Cenniejsze rzeźby i elementy architektoniczne przeniesiono do Nieborowa. Od 1945 r. zespół pałacowo-ogrodowy w Nieborowie i ogród romantyczny w Arkadii pozostają własnością Skarbu Państwa, w wieczystym użytkowaniu Muzeum Narodowego w Warszawie.

Opis

Zespół pałacowo-ogrodowy w Nieborowie położony jest przy drodze powiatowej Bolimów-Nieborów oddzielającej go od zabudowy wsi. Zespół zajmujący teren o narysie prostokąta, rozlokowany jest wzdłuż osi północ-południe, łączącej kościół i pałac. Jest to barokowa kompozycja przestrzenna, rozbudowana w XVIII w., ukształtowana ostatecznie w wieku XIX. Jej centralnym elementem jest barokowy pałac wzniesiony na planie prostokąta z dwoma kwadratowymi alkierzami, dwukondygnacyjny, z dachem mansardowym. Alkierze o czterech kondygnacjach nakryte są hełmami. Fasada podkreślona jest ryzalitem na osi zwieńczonym trójkątnym naczółkiem wypełnionym płaskorzeźbą. Pałac poprzedza dziedziniec honorowy (cour d’honneur) i przeddziedziniec (avant-cour), pełniący od k. lat 80. XIX w. funkcję dziedzińca podjazdowego oraz reprezentacyjna bramą główna z kordegardą. Przy prostokątnym dziedzińcu usytuowane są zabudowania: po stronie zachodniej - budynek manufaktury majolikowej z 3 ćw. XVIII w. i dawna oficyna pałacowa z 1 poł. XVIII w., po stronie wschodniej - powojenny budynek magazynu dzieł sztuki i dawna piwnica pałacowa. Południową, wschodnią i zachodnią część rezydencji zajmują ogrody, składające się z kilku, wzajemnie splecionych części, ukształtowanych w różnych okresach.

Centralnie, wzdłuż głównej osi kompozycji, podkreślonej aleją lipową, rozlokowana jest najstarsza część kompozycji, pochodząca z k. XVII w., prezentująca typowy dla ogrodów klasycznych trójstopniowy podział przestrzeni: parterów, gabinetów i wysokopiennych boskietów, otoczona bindażami z kolistymi altanami na narożach południowych. Ten wewnętrzny człon otacza z trzech stron ogród założony w 2 poł. XVIII w., stanowiący programowe rozwinięcie wcześniejszego. Południową granicę ogrodu regularnego wyznacza „aha”, kompozycja ogrodowa przechodzi zaś w otwarty krajobraz tzw. Pól Nieborowskich. Uzupełnieniem ogrodu regularnego jest położony w części zachodniej park krajobrazowy założony w XIX w. w miejscu wcześniejszego zwierzyńca.

Po północnej stronie drogi do Bolimowa, na terenie dawnego folwarku znajduje się klasycystyczny budynek spichlerza z k. XVIIII w.

Pobliski ogród w Arkadii zajmuje teren o wydłużonym, nieregularnym kształcie, położony między drogą Łowicz-Nieborów, a rzeką Skierniewką. Jest to wczesnokrajobrazowa kompozycja swobodna, której istotę stanowią osobiste, wpisane w mit arkadyjski, przemyślenia autorki, księżnej Heleny z Przeździeckich Radziwiłłowej. Osnowę przestrzennej kompozycji ogrodu stanowi układ wodny, którego głównym elementem jest Duży Staw z Wyspą Ofiar. Wokół jego północno-wschodniego krańca rozlokowane zostały najważniejsze budowle, pochodzące z różnych etapów rozwoju ogrodu. Pozostałością okresu sentymentalnego są: klasyczna w formie Świątynia Diany, będąca centralną budowlą kompozycji, Łuk Grecki, stanowiący przede wszystkim ramę widokową Świątyni oglądanej od strony wschodniej, kontrastujący z bryłą Świątyni Przybytek Arcykapłana w formie sztucznej ruiny, Grota Sybilli, skonstruowana z naturalnych głazów, usytuowany na wzgórzu ponad nią Domek Gotycki wraz z otwartą galerią z ostrołukowych arkad, Dom Murgrabiego, oraz akwedukt z kaskadą. W południowej części ogrodu znajdują się pozostałości dawnego Cyrku - dwie skrajne cylindryczne „mety”, obelisk centralny oraz zrekonstruowany Grobowiec na Wyspie Topolowej, obecnie na brzegu rzeki Skierniewki. Przy południowo-wschodnim narożniku ogrodu,  usytuowane są tzw. Słupy Ittara, podkreślające powstałe po wybudowaniu Cyrku wejście do ogrodu. Na terenie ogrodu zachowały się liczne elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.