Najstarsze świątynie powstałe wraz z rozwojem osadnictwa, tworzącym się systemem administracji oraz powstającymi siedzibami możnowładczymi na terenie Polski Centralnej ze względu na szczególnie odległy czas powstania są zabytkami o szczególnym znaczeniu.
Najstarsze murowane świątynie wznoszone na terenie Polski Centralnej powstawały wraz z rozwojem tego obszaru determinowanego rozwojem osadnictwa, opartego o dość gęstą sieć drożna, tworzącym się systemem wczesnej administracji państwowej, kościelnej oraz powstającymi siedzibami możnowładczymi. Teren województwa łódzkiego, historycznie wiąże się z historycznymi ziemiami łęczycką, sieradzką, wieluńską, południową częścią księstwa łowickiego, południowo- zachodniego fragmentu ziemi rawskiej oraz zachodnią częścią ziemi sandomierskiej.
Do naszych czasów zachowało się kilka kościołów wznoszonych na przestrzeni XI-XIII w., datowanie powstania niektórych z nich rozpoznano stosunkowo niedawno, inne takie, jak kościół św. Idziego w Inowłodzu, czy kolegiata w Tumie są powszechnie znane i doceniane od początku zainteresowań dziedzictwem kulturowych naszego kraju.
Poszczególnym obiektom towarzyszyły liczne przebudowy, rozbudowy, modernizacje, naprawy. Stąd każdy z nich zachował do naszych czasów czytelność fazy najstarszej w różnym zakresie, co jednak ze względu na ich szczególnie odległy czas powstania powoduje, że są zabytkami o szczególnym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju.
Kolekcję tworzą zachowane romańskie i późnoromańskie świątynie nie związane z rozwojem zabudowy klasztornej. Są to obiekty wznoszone z lokalnego budulca kamiennego, a od lat 30-tych XIII w. również z cegły.
Kolekcja nie jest zamknięta, dalsze badania nad kościołami tego okresu, w najbliższej przyszłości mogą prowadzić do rozszerzania zbioru.
