The central spatial layout of the building and its austere interior, with the preacher’s pulpit in the centre, most likely resulted from the requirements of the community-based Calvinist liturgy. The co-founder of the temple was Mikołaj Rej, an outstanding writer of the Renaissance.

History

In 1554 Mikołaj Rej founded the town of Oksa. Rej intended to make Oksa the centre of his estate located in the Sandomierz region. For this reason, on the two neighboring hills, he built a magnificent mansion and, in ca. 1566, started to build a Calvinist church. The project was finished in 1570 by the writer’s son, Andrzej Rej. It is believed that before his death in 1569 Mikołaj Rej - a staunch Calvinist - managed to equip his newly constructed church with the items from the church of Ślęcin. Until 1677, the Oksa church was an important centre of Protestantism in Małopolska; between the 1620s and the 1660s, it hosted regional Protestant conventions. In 1678 the owners of Oksa transferred the complex to the Cistercians of Jędrzejów, and the ecclesiastical authorities made it a branch of the parish in Konieczno. Before 1723 the church was to be re-established as a parish, but this view is disputed among scholars. The building was renovated in 1762-1763. Further renovations took place after a fire in 1769. Most probably, it was when the preserved side altars were added. Before 1798, a wooden tower-belfry was erected over the west porch. After the Cistercian monastery in Jedrzejów was disbanded in 1819, the temple was taken over by the diocese. About 1879 new organs were installed. At the end of the 19th century and ca. 1913, the church was thoroughly renovated and a new sacristy was added; the old one, located behind the pulpit, was reduced. Augustyn Łosiński, the bishop of Kielce, consecrated the temple in 1914. In the years 1997-2001, the roof was renovated along with the wooden tower and plaster; the church area was cleared and fenced. In the years 2009-2010, further construction and restoration works were completed, for example, the entire plasterwork was repaired and painted. During these works, small extensions and parts of the original wall painting were discovered in both chapels, yet they are not exhibited today.

Description

The old church was located on a hill, in the east corner of the village, in the middle of an oval square, surrounded by a stone wall and old trees. It is an oriented structure, on the plan of the Greek cross with single-span, rectangular arms. The west arm houses the porch and tower, the east arm the sacristy. Furthermore, in the north-east corner of the building there is a small annex (part of the former sacristy). The structure of the temple is supported by buttresses. The walls of the main body and the extensions were built of stone and brick and were entirely plastered. The tower with the upper chamber was built of wood in a post and lintel system and covered with weatherboards. The church is topped with a gable roof (with a bell turret over the intersection of the nave and chapels) and the “Polish” multi-pitched roof (on the tower). The stone façade of the church, with triangular gables with blind windows, is spread among buttresses and enriched with fine stonework (above the main entrance, a cartouche with the Oksza coat of arms of ca. 1570, and on the east sacristy wall, three "marble" epitaphs of the 16th/17th century made by the stonemasons of Chęciny). Its church interior reveals a double barrel vault (above the nave, chapels, the presbytery). Among the modest fittings there are: a stone pulpit of ca. 1570, two side altars of ca. 1770 and the painting of Our Lady of Sorrows of the 1st half of the 18th century.

The historic building is accessible to visitors. Sightseeing upon prior telephone appointment.

Compiled by Łukasz Piotr Młynarski, Regional Branch of the National Heritage Board of Poland in Kielce, 04.11.2014.

Bibliography

• Karta ewidencyjna. Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja w Oksie, oprac. Małgorzata Gorzelak, Kielce 1997 [Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Adamczyk A., Prace remontowo-konserwatorskie i budowlane w granicach województwa świętokrzyskiego i dawnego kieleckiego, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s. 31-32.
• Adamczyk A., Modras J., Polanowski L., Prace przy zabytkach architektury sakralnej i zabudowie miejskiej, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 32.
• Borkiewicz S., Linowski Z., Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrzejowskiego, Kielce 1937, s. 141-142.
• Corpus inscriptionum Poloniae, t. I: Województwo Kieleckie, red. J. Szymański, z. 2: Jędrzejów i region jędrzejowski, wyd. i oprac. B. Trelińska, Kielce 1978, s. 146-150.
• Gryglewski P., De Sacra Antiquitate. Odwołania do przeszłości w polskiej architekturze sakralnej XVI wieku, Warszawa 2012, s. 238-239.
• Guldon Z. Muszyńska J., Mikołaj Rej. Poglądy ekonomiczne i działalność gospodarcza, [w:] Mikołaj Rej z Nagłowic. W pięćsetlecie urodzin, red. W. Kowalski, Kielce 2005, s.159-175.
• Kajzer L., O okrajach archeologii słów kilka, [w:] Vom „Troglodytenland“ ins Reich der Scheherazade. Archäologie, Kunst und Religion zwischen Okzident und Orient. Festschrift für Piotr O. Scholz zum 70. Geburtstag, red. M. Długosz, Berlin 2014, s. 275-294.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński i B. Wolff, z. 3: Powiat Jędrzejowski, oprac. T. Przypkowski, Warszaw 1957, s. 30-31.
• Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wiek, Kielce 1994, s. 84.
• Krasny P., Zbór kalwiński w Oksie. Przyczynek do badań nad formą centralną w polskiej architekturze sakralnej wieku XVI, [w:] Magistro et Amico amici discipuliąue. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, red. J. Gadomski, Kraków 2002, s. 257-269.
• Kniaziołucki K., Materiały do biografii Mikołaja Reja z Nagłowic, Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, t. 7, Kraków 1892, s. 505-507.
• Kornecki M., Kościoły drewniane w Małopolsce. Zagadnienia uwarunkowań oraz systematyki typów i form architektury (od średniowiecza do XX wieku), Kraków 1999, s. 191.
• Kowalski W., O nagłowickich chłopach, panach i plebanach w XVII wieku, czyli krótki suplement do Krótkiej rozprawy, [w:] Mikołaj Rej z Nagłowic. W pięćsetlecie urodzin, red. W. Kowalski, Kielce 2005, s.341-363.
• Merczyng M., Rejowie z Nagłowic jako członkowie polskiego kościoła ewangelickiego, [w:] Z wieku Mikołaja Reja. Księga jubileuszowa 1505-1905, cz. 1, Warszawa 1905, s. 49-58.
• Mirowski R., Drewniane kościoły i dzwonnice Ziemi Świętokrzyskiej, Kielce 2002, s. 41.
• Miłobędzki A., Zarys dziejów architektury w Polsce, wyd. 3, Warszawa 1978, s. 113.
• Nowak K., Uszok W., „Nie mury lecz wierni są ozdoba świątyni”. Ze studiów nad architektura zborów kalwińskich i ariańskich w Małopolsce, [w:] Sztuka i dialog wyznań w XVI i XVII wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Wrocław listopad 1999, Warszawa 2000, s. 235-245.
• Przypkowski T., Zabytki reformacji w Kielecczyźnie, „Studia renesansowe", t. I, red. M. Walicki, Warszawa 1957, s. 57-86.
• Witanowski-Rawita M., Dawny powiat chęciński. Z ilustracjami prof. Jana Olszewskiego, oprac. D. Kalina, Kielce 2001, s. 277-288.
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w jędrzejowskiem, Marjówka 1930, reprint Kielce 2000, s. 319-323.