Historia

Początkowo Jan Gwalbert Pawlikowski zamierzał wybudować niewielki dom letniskowy, służący jako miejsce do spędzania wakacji z rodziną. Witkiewicz miał mu pomagać już przy wyborze działki. Jan Gwalbert został postawiony przed ideą przeciwstawiania obcym wzorcom prawdziwie narodowej sztuki, której przejawem miał się stać jego Dom pod Jedlami. Miejsce pod budowę willi z widokiem na Tatry i trzema rozłożystymi jodłami dostarczało tła do projektowanego przez Witkiewicza budynku. Obiekt wybudowali lokalni rzemieślnicy: Wojciech Roj, Zapotoczny i Jan Obrochta, pod okiem samego projektanta. Meble do pokoju jadalnego wykonał Kazimierz Sieczka, do sypialni Wojciech Brzega, a do pokoi gościnnych Józef Kaspruś Stoch i Jędrzej Krzeptowski. Pierwsze wakacje Pawlikowscy spędzili w nowym domu letniskowym w 1897 r. W 1898 r. postawiono ogrodzenie, bramę, stróżówkę z wozownią, jesienią 1898 r. zamontowano w jadalni piec z ceramiczną kapą. W 1901 r. wykonano piecokominek w salonie, w 1906 r. powstała nadbudowa studni projektu Witkiewicza. W 1900 r. model Domu pod Jedlami zaprezentowano na Wystawie Światowej w Paryżu. Indywidualnym konserwatorem domu był Wojciech Roj. Jan Gwalbert przybywał do Domu pod Jedlami także poza sezonem wakacyjnym, by móc w skupieniu pracować – niebagatelną rolę musiał odegrać dom i jego otoczenie przy pisaniu dzieła pt. „Kultura i natura” (1913), będącego tekstem założycielskim ochrony przyrody w Polsce. W 1931 r. willę uznano za zabytek sztuki. Budynek pozostał własnością rodziny Pawlikowskich nawet w czasie II wojny światowej. Poważniejszych zniszczeń dokonali dopiero żołnierze Armii Czerwonej, którzy palili w piecach stylowymi meblami. W 2. połowie lat 40. XX w., dzięki inicjatywie Juliusza Zborowskiego, dyrektora Muzeum Tatrzańskiego oraz Hanny Pieńkowskiej Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, wymieniono pokrycie dachowe i uzupełniono zniszczone dekoracje. W 1957 r. doprowadzono elektryczność, którą modernizowano w latach 80. XX wieku. W 1984 r. wymieniono pokrycie dachowe, w 1985 r. rynny i rury spustowe, a ze składek rodziny Pawlikowskich odnowiono balustrady, podłogi, instalację elektryczną i odrestaurowano niszczejące meble. W latach 2009-2010 przeprowadzono generalny remont konserwatorski.

Opis

Budynek, położony jest na spadku terenu, oddalony ok. 20 m. od drogi i zwrócony frontem na południe. W otoczeniu willi znajdują się: studnia, służbówka, budynek mieszkalny i starodrzew. Dom pod Jedlami jest najbardziej rozpoznawalnym reprezentantem willi w stylu zakopiańskim. Budynek wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta z prostokątnym ryzalitem od strony południowej, o bryle architektonicznej złożonej z piętrowej części środkowej oraz parterowych skrzydeł, przylegających do niej symetrycznie. Drewniany budynek jest posadowiony na płytkim kamiennym fundamencie i wysokiej podmurówce. Ściany wykonane w konstrukcji zrębowej bez szalunków zewnętrznych i wewnętrznych podtrzymują więźbę dachową w konstrukcji krokwiowo-jętkowej nakrytą gontem. Dach półszczytowy rozcięty na osi symetrii piętrowym korpusem centralnej części, z symetrycznie rozmieszczonymi od południa wyględami, a od północy z doświetlającymi wnętrze dymnikami. W korpusie wschodnim głęboki podcień. Od strony zachodniej przeszklona weranda, od północnej otwarta weranda, łącząca się z kamiennymi schodami, prowadzącymi do bocznego wejścia. Od strony północnej znajduje się również przeszklona galeria, osłaniająca schody frontowe. Dekoracje typowe dla stylu zakopiańskiego w formie rytu wgłębnego oraz zachowane dekorowane rysie. Szczyty dachowe ozdobione słoneckami i pazdurami. W wystroju wnętrz zachowane bogato dekorowane sosręby (z motywami m. in. dziewięćsiła, lelui, gadzików), tragarze, piece kaflowe i kamyczkowe. Na parterze parkiety, na poddaszu podłogi białe. Budynek nie był przebudowywany i do dziś zachował swoją pierwotną funkcję, przeznaczenie i właściciela.

Dostęp do zabytku ograniczony. Własność prywatna – obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Mirosław Płonka, OT NID w Krakowie, 05-01-2018 r.