Należy do najcenniejszych i najlepiej zachowanych zespołów rezydencjonalnych w Polsce. Zamek odgrywa wyjątkową rolę w dziejach Górnego Śląska poprzez związek ze znaczącymi śląskimi rodami magnackimi, zaistniał także na europejskiej arenie historycznej. 

Zabytek jest niezwykle cennym przykładem okazałej rezydencji arystokratycznej, ukształtowanej na przestrzeni kilkuset lat w wyniku kilkukrotnych faz rozbudowy począwszy od średniowiecznego założenia obronnego z XV w. Jest to zarazem jedna z nielicznych ocalałych z pożogi II wojny światowej siedzib magnackich z zachowanym autentycznym wystrojem wnętrz oraz niemal kompletnym ich wyposażeniem z 2 poł. XIX i pocz. XX w.  

Na wybitne walory artystyczne zespołu składa się m.in. wysokiej klasy architektura pałacu, będąca wynikiem ostatniej znaczącej przebudowy w latach 1870-1876 pierwotnego zamku gotyckiego, a następnie nowożytnego pałacu w typie francuskiego rozwiązania entre cour et jardin, w formach inspirowanych nowożytną sztuką francuską z XVII i XVIII w. Projekt przebudowy rezydencji wykonał ceniony francuski architekt Aleksander Hipolit Destailleur. Architektura, neostylowy charakter wnętrz, a także cenne wyposażenie, na które składają się zarówno dziewiętnastowieczne, sprowadzane z Paryża meble, ceramika, brązy i bibeloty, jak i nowożytne dzieła sztuki z kolekcji Hochbergów są oryginalnym świadectwem upodobań i reprezentacyjnych potrzeb życia dworskiego, znamiennych dla arystokracji europejskiej 2 poł. XIX w.  

Szczególne znaczenie ma także kompozycja polegająca na sprzężeniu rezydencji z otoczeniem, tj. przyległym doń od strony południowej średniowiecznym układem urbanistycznym Pszczyny oraz rozlokowanym od strony północnej okazałym parkiem zamkowym, będącym kluczowym elementem rozległego założenia krajobrazowo-ogrodowego ukształtowanego w okresie 1765 -1880 r., obejmującego tereny położone na obszarze miasta i najbliższych miejscowości, należącego do największych i najcenniejszych tego typu kompozycji krajobrazowych w skali kraju. Park zamkowy, wkomponowany w koryto rzeki Pszczynki, charakteryzuje się urozmaiconym układem kanałów, stawów ze sztucznymi wyspami oraz alejek. Jego dzisiejsza kompozycja odpowiada założeniu ukształtowanemu w 2 poł. XIX w. W parku znajdują się liczne okazy starodrzewu oraz drzew i krzewów egzotycznych, jak również przykłady architektury ogrodowej, budowli hydrotechnicznych z 1 poł. i 3 ćw. XIX w. oraz miejsca sepulkralne poświęcone pamięci członków rodziny Anhaltów i Hochbergów.

Wysoka wartość naukowa zamku w Pszczynie odzwierciedla się w doskonałym stanie zachowania architektury oraz wystroju i wyposażenia wynikającym z nieprzerwanego użytkowania obiektu do 1945 r., a następnie - szybkiego przekształcenia w muzeum. Do czasów współczesnych zachowało się ok. 80% autentycznych elementów wystroju i wyposażenia, co pozwala uznawać pałac za unikatowy dokument architektury i sztuki rezydencjonalnej XIX w. 

Zabytek odznacza się również istotne wartościami historycznymi, m.in. jako znamienny dla Górnego Śląska przykład rezydencji magnackiej powstałej na kanwie stopniowo rozbudowywanego i przekształcanego zamku obronnego z XV w., przechodzącego wraz ze zmianą przynależności państwowej Księstwa Pszczyńskiego, a od 1517 r. Wolnego Państwa Stanowego, z rąk spokrewnionej z Władysławem Jagiełłą księżnej raciborskiej i pszczyńskiej, Heleny Korybutówny, oraz piastowskich książąt cieszyńskich, na własność wielkich rodów Promnitz, Anhalt-Köthen-Pless i von Hochberg z Książa. Pałac w Pszczynie to również miejsce ważnych wydarzeń historycznych, związanych z działalnością polityczną, towarzyską i kulturalną zamieszkujących go, wspomnianych rodów, które odegrały istotną rolę w wymiarze lokalnym i europejskim. W rezydencji gościli niejednokrotnie m.in. królowie pruscy, cesarzowie niemieccy oraz królewscy goście z całej Europy i artyści, w tym m.in. słynny kompozytor okresu baroku, Georg Philipp Telemann. Właściciele Pszczyny utrzymywali również ścisłe kontakty z dworem królewskim w Warszawie, a w XIX w. z arystokracją polską na terenie zaboru rosyjskiego i austriackiego. 

Pałac w Pszczynie na stałe zapisał się również w historii I wojny światowej oraz przeprowadzonych bezpośrednio po niej powstań śląskich, związanych z dążeniami do włączenia Górnego Śląska do odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej. W latach 1914-1917 w pałacu mieściła się siedziba cesarskiej Głównej Kwatery i sztabu wojsk niemieckich, w której cesarz Wilhelm II, szef sztabu głównego, marszałek Paul von Hindenburg, oraz szef sztabu wschodniego, generał Erich von Ludendorff, podejmowali decyzje wojskowe zmieniające bieg wojny. Z kolei w 1919 r., w przynależącym do rezydencji Parku Trzech Dębów (poza granicami pomnika historii), rozpoczęło się I Powstanie Śląskie, zainicjowane złożeniem przez powstańców uroczystej przysięgi.  

Historia 

Budowę zamku w Pszczynie poprzedziło utworzenie, przypuszczalnie w XII w., grodu książęcego, ulokowanego pośród bagien i rozlewisk rzeki Pszczynki, w rejonie obecnego parku zamkowego. W 2 ćw. XV w., w okresie panowania na ziemi pszczyńskiej Heleny Korybutówny, córki Dymitra, brata Władysława Jagiełły, na miejscu grodu wzniesiono gotycki zamek obronny, złożony z czworobocznego kompleksu obronnego, otoczonego od strony miasta dodatkowymi obwarowaniami w formie wału i fosy. 

Od 1480 r. ziemia pszczyńska znajdowała się pod panowaniem księcia cieszyńskiego, Kazimierza II, który w 1517 r. odsprzedał ją magnatowi węgierskiemu Aleksemu Turzo, co zakończyło okres panowania na tym terenie książąt piastowskich. Pszczyna stała się stolicą utworzonego wówczas Wolnego Państwa Stanowego. W 1548 r. Jan Turzo sprzedał włości pszczyńskie biskupowi wrocławskiemu Baltazarowi Promnitzowi, który przekazał je swoim spadkobiercom, panującym aż do 1765 roku.

Z inicjatywy Baltazara Promnitza w latach 60. XVI w. zamek poddano renesansowej przebudowie. Wybudowano wówczas m.in. skrzydło wschodnie oraz parawanowe skrzydło północne, do którego od strony dziedzińca wewnętrznego dobudowano trójkondygnacyjne, sklepione krużganki. W tym samym czasie przy zamku założono pierwszy, renesansowy ogród. 

W XVII w. założenie zamkowe dwukrotnie uległo zniszczeniu w trakcie wojny trzydziestoletniej oraz wskutek wielkiego pożaru miasta w 1679 roku. W trakcie prowadzonej pod kierunkiem Consiliusa Miliusa odbudowy rezydencji w latach 1680-1689, wzniesiono m.in. nowe, parawanowe skrzydło północne i południowe z galeriami arkadowymi od strony dziedzińca oraz budynek tzw. Bramy Wybrańców.  

W 1734 r. rozpoczęto barokową przebudowę zamku. W miejscu galerii północnej wzniesiono skrzydło z wieżą zegarową na osi, tworząc w ten sposób założenie pałacowe w typie francuskiego entre cour et jardin. Wskutek pożaru zamku w 1737 r. zniszczeniu uległy skrzydła północne i zachodnie. Odbudową zamku w latach 1738-1768 kierował architekt książęcy Christian Jähne z Żar, który po 1749 r. równolegle nadzorował odbudowę miasta po kolejnym wielkim pożarze. 

Po przejęciu dóbr pszczyńskich w 1765 r. przez hrabiego Fryderyka Erdmanna Anhalt-Köthen, kontynuowano rozbudowę rezydencji. Nadbudowano wówczas pałac o kolejną kondygnację, w miejsce galerii arkadowych od strony dziedzińca wprowadzono zabudowane korytarze, sień wjazdową połączono z kondygnacjami na I piętrze za pomocą nowych schodów lustrzanych, a w skrzydle północnym od strony południowej utworzono oranżerię. Elewacje zewnętrzne zyskały płaszczyznowy, wertykalny wystrój architektoniczny, charakterystyczny dla baroku śląskiego, a całość trójskrzydłowej rezydencji przekryto dachami mansardowymi z lukarnami. Barokowa przebudowa zamku łączyła się ze zmianami otoczenia, tj. przebudową terenów parkowych. Nowy ogród łączył elementy barokowe z sentymentalnymi i neoklasycystycznymi, tworząc kompozycyjną całość podporządkowaną dominancie, czyli budowli zamkowej. Zamek za czasów książąt Anhalt przeżywał okres świetności. 

Po przejęciu Pszczyny w 1847 r. przez hrabiowską rodzinę von Hochberg z Książa k. Wałbrzycha (od 1850 r. książęta von Pless), przystąpiono m.in. do założenia tarasów od strony północnej, zachodniej i wschodniej oraz utworzenia reprezentacyjnego podjazdu na dziedzińcu. W latach 1870-1876 z inicjatywy księcia Hansa Heinricha XI przeprowadzono ostatnią znaczącą przebudowę pałacu, rozwiązaną w stylu neobarokowym wg proj. Aleksandra Hipolita Destailleur. Rozbudowano wówczas skrzydło północne o trakt południowy, mieszczący reprezentacyjną, trójbiegową klatkę schodową oraz okazałą salę jadalną (salę lustrzaną), a także przekształcono amfiladę apartamentów z tzw. wielkim salonem i biblioteką w skrzydle północnym. Elewacje zewnętrzne zyskały neobarokowy wystrój architektoniczny, podkreślony dwubarwnym licowaniem wątkiem muru. Przekształceniami objęto również park, w którym poprzez spiętrzenie rzeki Pszczynki i cieków wodnych, spływających z Dzikiej Promenady i Starej Wsi, założenie zyskało dodatkowe, malownicze atuty widokowe.

W okresie pierwszej wojny światowej, w latach 1914–1917, w pałacu mieściła się główna kwatera wojsk niemieckich. W apartamencie cesarskim zamieszkał cesarz Wilhelm II. W 1916 r. opracowano tu Akt 5 listopada, a na początku 1917 r. podjęto decyzję o rozpoczęciu wojny podwodnej na Atlantyku, skutkiem czego Stany Zjednoczone wypowiedziały Niemcom wojnę. 

Pałac pozostał w rękach Hochbergów do końca II wojny światowej. Szczęściliwie ocalał od zniszczeń w czasie działań wojennych prowadzonych w 1945 r. W 1946 r. dzięki inicjatywie lokalnej społeczności w pałacu otwarto muzeum. 

Opis 

Przedmiotowy zespół zamkowo-parkowy usytuowany jest w bezpośrednim sąsiedztwie historycznego zespołu staromiejskiego Pszczyny. W skład zespołu wchodzi usytuowany w północno-zachodniej pierzei rynku Budynek Warty (tzw. Brama Wybrańców), pałac zwany zamkiem, oficyna zamkowa, stajnie, wozownia i zabytkowy park krajobrazowy wraz z elementami małej architektury. 

Pałac jest obiektem trójskrzydłowym, założonym na planie podkowy w typie francuskiego entre cour et jardin, trójkondygnacyjnym, krytym dachem mansardowym z lukarnami, z reprezentacyjnym skrzydłem środkowym zwróconym na północ, w kierunku parku, oraz skrzydłami bocznymi na południe, w kierunku rynku. 

Historyzujące, rozwiązane w stylu francuskiego neobaroku, wieloosiowe elewacje pałacu charakteryzują się klarownymi, symetrycznymi podziałami na boniowaną strefą cokołową oraz partie wyższe, urozmaicone dwubarwnym licowaniem i artykułowane zdwojonymi pilastrami. Osie elewacji wschodniej, północnej i zachodniej akcentują trójosiowe ryzality, zwieńczone wypiętrzonymi, namiotowymi dachami. W ryzalicie północnym, od strony parku, mieści się portal główny, zaakcentowany balustradą z kartuszami herbowymi Hochbergów, z kolei portal w ryzalicie zachodnim ujęty jest figurami halabardników. Od strony północnej i zachodniej pałac otoczony jest tarasami, przechodzącymi na osi elewacji północnej w monumentalne założenie wejściowe zaakcentowane dwoma żeliwnymi lwami. 

Układ wnętrz pałacu składa się przeważnie z jednego traktu pomieszczeń, skomunikowanych amfiladowo. Główne wejście do pałacu mieści się w skrzydle północnym, gdzie na osi północ-południe przebiega wykładana drewnianą dębową kostką sień przejazdowa, skomunikowana z  westybulem i paradną, trójkondygnacyjną klatką schodową krytą sklepieniem zwierciadlanym, z trójbiegowymi schodami prowadzącymi do galerii lustrzanej na I piętrze. Wnętrza na parterze kryte są sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi z lunetami, z kolei na piętrze - sufitami z fasetami. W pięciu neogotyckich pomieszczeniach na parterze skrzydła zachodniego mieszczą się odtworzone apartamenty cesarskie. W skrzydle północnym, od strony dziedzińca, na wysokości piano nobile ulokowana jest okazała, dwukondygnacyjna sala lustrzana (pierwotnie jadalna). Zachodnie skrzydło pierwszego piętra zajmują apartamenty prywatne pana i pani domu. Apartament księżnej Daisy von Pless składa się z salonu, sypialni, buduaru i łazienki, z kolei apartament księcia - z sypialni, pokoju pracy księcia, przedpokoju myśliwskiego oraz salonu, pełniącego kiedyś funkcję pokoju bilardowego. W skrzydle północnym mieści się biblioteka oraz połączony z nią salon wielki. Kolejne wnętrza zajmuje reprezentacyjny apartament gościnny. W pozostałych wnętrzach I piętra mieściła się dawniej kuchnia kawowa, dwa pokoje ze srebrami i podręczny magazyn na lampy. Na II piętrze znajdowała się galeria z kolekcją obrazów, grafik i rzeźb o tematyce animalistycznej i myśliwskiej, a także broni i trofeów zwierzęcych. Z galerii prowadzą drzwi do dawnych pokojów gościnnych, w których obecnie urządzono wystawy stałe. Pomieszczenia III piętra wykorzystywane były dawniej jako skład przedmiotów niezbędnych do funkcjonowania dworu książęcego oraz pokoje mieszkalne dla służby i gości. Najstarszą częścią zamku są piętnastowieczne piwnice, gdzie w pomieszczeniach skrzydła zachodniego prezentowana jest stała wystawa pt. „Zbrojownia”. 

Park zamkowy o charakterze krajobrazowego parku angielskiego, rozciąga się na przestrzeni 48 ha wzdłuż rzeki Pszczynki. Założenie cechują liczne otwarcia widokowe, przecięte taflami wody i zakończone akcentami w postaci budowli parkowych lub drzew, malownicze skupiska starodrzewu i krzewów, liczne rozlewiska i stawy z wysepkami oraz łukowatymi mostkami, otwarte łąki i samotne, rozłożyste drzewa, jak również malownicze aleje. Dwie najważniejsze, odchodzące promieniście od północnego podjazdu zamkowego, skierowane w kierunku północno-wschodnim i północno-zachodnim, otwierają się na cmentarz św. Jadwigi oraz w kierunku Dzikiej Promenady. Istotnymi akcentami są budowle parkowe: brama chińska, dom ogrodnika, kapliczki, pawilon herbaciarni na wyspie oraz wieża widokowa z piwnicą lodową. W północnej części parku znajduje się cmentarz książąt Anhaltów, a w zachodniej groby Hochbergów. Park zamkowy jest elementem rozległego założenia krajobrazowego, w skład którego wchodzi ponadto m.in. Park Dworcowy, Park Trzech Dębów („Dzika Promenada”) i zespół dworsko-parkowy Ludwikówka na terenie Pszczyny, dawne folwarki Kępa i Siedlec, nieistniejący zespół dworski Luisenhof ze stadniną koni, dawne ogrody, tzw. bażantarnie (m.in. zespół pałacowo-parkowy Bażantarnia w Porębie) czy pałacyk myśliwski Promnice (w Kobiórze), a także tereny lasów książęcych i stawy. 

Wjazd na teren zamkowy od strony miasta prowadzi przez budynek Warty, tzw. Bramę Wybrańców, z 1687 r. Jest to obiekt założony na rzucie prostokąta, parterowy, kryty czterospadowym dachem, z narożną wieżyczką od strony południowo-wschodniej. Przejazd bramny ujęty jest od frontu boniowanym portalem i zaakcentowany wolutowym szczytem z kartuszami herbowymi Baltazara von Promnitz i Emilii Agnes von Sachsen. Rozlokowany za bramą dziedziniec wschodni zamyka od strony wschodniej dwupiętrowa, nakryta dachem mansardowym oficyna pałacowa, wzniesiona na przełomie XVII/XVIII w. i rozbudowana w 2 poł. XIX w. Na wschód od pałacu rozmieszczone są budynki gospodarcze, tj. neoromańskie stajnie i wozownia z 2 poł. XIX w. oraz dawna ujeżdżalnia, gruntownie przebudowana w l. 1970–1971 na halę sportową.

Oprac NID